The Evaluatıon of Urartıan Inscrıptıons ın and Around Erzurum Through Hıstorıcal Perspectıve

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 13, 313 - 350, 26.12.2017

Alpaslan Ceylan Yavuz Günaşdı

Öz

            Erzurum and its surroundings have been inhabited
since the earliest periods of history. Among the factors which make Erzurum
important can be ranked as historical and natural routes, water resources,
fertile pastures for livestock farming, and factors such as extensive
agricultural areas. Excavations and researches made in the region, have made
important contributions in terms of illuminating the history of the region.
Excavation of Sos Höyük is very important in terms of determining the
stratigraphy of the region. In the region, the domination of Hayaşalı from BC.
II. and the kingdom of Diauehi from B.C. I. 
can be seen in the first millennium B.C. I. we see the Urartians
fighting with the Kingdom of Diauehi and take them under their sovereignty. The
Hasankale inscription, Delibaba inscription, Yazılıtaş inscription and Süngütaş
(Zivin) inscription which was built during the reign of Urartian king Menua (810-786
BC), Sarıkamış and Hanak inscriptions belonging to Argisti I period (786-764
BC) and Avnik inscription belonging to Sarduri II period (764-734 BC) contain
important information regarding the history of the region. We see that
scientists have different opinions about the localization of the country and the
city names in the inscriptions. Among the names of countries and cities
mentioned above in the inscriptions; there are important centers such as
Šešetin Country, Baltulhi Country, Haldiriu Country, Etuini Country, Ahuriani
City, Aštuhini City, Šašilu City, Utuha City, Zua City, Qa [ ] City. We have
been conducting historical and archaeological researches since 1998. In the
light of these investigations and inscriptions Erzurum and its surroundings especially
around B.C. II. it is understood that many centers such as castle and
settlement areas belong to the Kingdom of Diauehi. When the identified
archaeological centers are examined from the architectural standpoint, a
different architectural antagonism emerges rather than the Urartian
architecture. The mentioning of Argişti I, the kingdom of Diauehi, about
vandalised 105 fortresses and 453 cities,. after destroying the city of kingdom
Zia also reflects the importance of Diauehi. This information is important to
show how many fortresses and settlements Diauehi has. In this study, in the
light of the inscriptions, the ancient history of the region will be examined
in more detail.

Erzurum ve Çevresindeki Urartu Yazıtlarının Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi

Öz

Erzurum ve çevresi tarihin en eski
devirlerinden itibaren yerleşim görmüştür. Erzurum’u önemli kılan hususlar
arasında tarihi ve doğal yolları, su kaynakları, hayvancılık için verimli
otlakları ve geniş tarım alanları gibi faktörler yer almaktadır. Bölgede
yapılan kazı ve araştırmalar, bölge tarihinin aydınlatılması açısından önemli
katkılar sağlamıştır.  Bölgenin
stratigrafisini belirlemesi açısından Sos Höyük kazıları oldukça önem arz
etmektedir. Bölgede, M.Ö. II. binden itibaren Hayaşalıların ve M.Ö. I. binde
ise Diauehi Krallığının hâkimiyeti görülmektedir. M.Ö. I. binyılda Urartuların,
Diauehi Krallığı ile mücadelelerini ve onları hâkimiyet altına aldıklarını
görmekteyiz. Urartu kralı Menua (M.Ö. 810-786) döneminde inşa ettirilen
Hasankale Yazıtı, Delibaba Yazıtı, Yazılıtaş Yazıtı ve Süngütaş (Zivin) Yazıtı,
Argişti I (M.Ö. 786-764) dönemine ait olan Sarıkamış ve Hanak Yazıtı ve Sarduri
II (M.Ö. 764-734) dönemine ait Avnik Yazıtı bölge tarihi açısından önemli
bilgiler içermektedir. Yazıtlarda geçen ülke ve şehir isimlerinin lokalizasyonu
konusunda bilim insanlarının farklı görüşleri olduğunu görmekteyiz. Yukarıda
belirtilen yazıtlarda geçen ülke ve şehir isimleri arasında; Šešetin Ülkesi,
Baltulhi Ülkesi, Haldiriu Ülkesi, Etuini Ülkesi, Ahuriani Kenti, Aštuhini
Şehri, Šašilu Şehri, Utuha Şehri, Zua Şehri, Qa[   ] Şehri gibi önemli merkezler yer almaktadır.
Bölgede 1998 yılından itibaren tarihi ve arkeolojik araştırmalar yürütmekteyiz.
Bu araştırmalar ve yazıtlar ışığında Erzurum ve çevresinde özellikle M.Ö. II.
binde yapılmış olan kale ve yerleşim alanları gibi birçok merkezin Diauehi
Krallığına ait olduğu anlaşılmaktadır. Tespit edilen arkeolojik merkezler
mimari açıdan da incelendiği zaman Urartu mimarisinden daha farklı bir mimari
karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca Argişti I’in Diauehi’nin krali kenti Zua’yı yakıp
yıktıktan sonra, 3 ülke, 105 kale ve 453 şehri yakıp yıktığından bahsetmesi de
Diauehi’nin ne kadar çok kale ve şehir sahip olduğunu göstermesi açısından
önemlidir. Bu bildiride yazıtlar ışığında bölgenin eskiçağ tarihi daha detaylı
bir biçimde incelenecektir.

 

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Urartu, Diauehi, Yazılıtaş Yazıtı, Menua

Kaynakça

• ACAR, Ahmet, 1974, “Erzurum Ovasında Jeomorfolojik Gözlemler”, 50. Yıl Armağanı Erzurum ve Çevresi, C I, Erzurum, s. 23-27.
• ALİŞAN, L.V.M. 1890, Airarat, Venedik.
• ARUTYUNYAN, N. V. 1970, Biainili (Urartu), Jerevan.
• ARUTYUNYAN, N. V. 1985, Toponomika Urartu (Churrity i Urarty I), Jerevan.
• ATALAY, İbrahim, 1978, Erzurum Ovası ve Çevresinin Jeolojisi ve Jeomorfolojisi, Ankara.
• AYDIN, Nafiz, 1991, “Güzelhisar Urartu Kitabesi”, Belleten 55/213, Ankara, s. 323-329.
• BAŞ, Ayla, 2016, “Urartu Mimarisinde Malzeme ve Teknik”, Uluslararası Amisos Dergisi, S 1, C 1, s. 44-86.
• BELCK, W. 1901, “Forschungsreise in Klein-Asien”, VBGAEU, S 33, s. 452-522.
• BELLİ, Oktay, 1982, “Urartular”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi I, 139-208.
• BİNGÖL, Akın, 2009, “Kafkaslarda Demir Çağı”, II. Uluslararası Kafkasya Tarih Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Kars, 81-90.
• BİNGÖL, Akın, 2016, “Kars ve Çevresinde Karaz Yerleşmeleri”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, S 18, s. 487-502.
• BURNEY, Charles, 1958, “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age”, Anatolian Studies VIII, s. 157-209.
• BURNEY, Charles, 1966, “First Season of Excavation of the Urartian Citadel of Kayalıdere”, Anatolian Studies XVI, London, s. 55-111.
• CAVAİGNAC, E. 1932, Şuppiluliuma et son Temps, Paris.
• CEYLAN, Alpaslan, 2001, Sarıkamış, Tarihi ve Arkeolojik Araştırmaları, Erzurum.
• CEYLAN, Alpaslan, 2002a, “2000 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars, Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, Araştırma Sonuçları Toplantısı, S 19, C 2, Ankara, s. 165-178.
• CEYLAN, Alpaslan, 2002b, “Yazılıtaş-Horasan”, Çağlayan Aras, S 1, C 1, s. 14-15.
• CEYLAN, Alpaslan, 2003, “2001 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları”, Araştırma Sonuçları Toplantısı, S 20, C 2, Ankara, s. 311-324.
• CEYLAN, Alpaslan, 2004, “2002 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, Araştırma Sonuçları Toplantısı, S 21, C 2, Ankara, s. 263-272.
• CEYLAN, Alpaslan, 2005, “Erzurum ve Çevresindeki Türk Yerleşimleri”, Türk Kültürü, Erzurum, s. 21-50.
• CEYLAN, Alpaslan, 2008, Doğu Anadolu Araştırmaları, Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (1998-2008), Erzurum.
• CEYLAN, Alpaslan, 2015, Doğu Anadolu Araştırmaları, Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (2008-2014), Erzurum.
• CEYLAN, Alpaslan, (Baskıda), “Diauehi Kingdom and Urartian’s in the Light of New Findings”, A Civilization in the Eastern Anatolia, İstanbul.
• CEYLAN, Alpaslan ve CEYLAN, Nezahat, 2015, “Kavuştuk Yazıtı ve Değerlendirilmesi/Inscription and Analysis of Kavuştuk”, BELGÜ, Sayı: 1, Ankara, s. 9-26.
• CEYLAN, Alpaslan ve CEYLAN, Nezahat, 2016, Doğu’nun Sönmeyen Yıldızı Akçakale, İstanbul.
• CEYLAN, Alpaslan ve GÜNAŞDI, Yavuz, 2016, Eskiçağ’da Erzurum Kaleleri, Erzurum.
• CEYLAN, Nezahat, 2016, “Pasin Ovasının Kuzeye Açılan İki Tarihi Yolu”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S 43, C 9, s. 656-671.
• ÇİLİNGİROĞLU, Altan, 1983, “Urartu Sur Duvarları Üzerine Düşünceler”, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi II, İstanbul, 28-37.
• ÇİLİNGİROĞLU, Altan, 1994, Urartu Tarihi. İzmir.
• ÇİLİNGİROĞLU, Altan, 1997, Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir.
• DIAKONOFF, İgor, M. ve KASKHAİ, S. M. 1981, Geographical Names According to Urartian Textes, Wiesbaden.
• DİNÇOL, Ali, M. ve DİNÇOL, Belkıs, 1992, “Die Urartaische Inschrift aus Hanak (Kars)”, Fesischrift Sedat Alp, Ankara, s. 109-117.
• DOĞANAY, Hayati, 1989, “Erzurum’un Genel Coğrafi Özellikleri”, Şehri Mübarek Erzurum, Erzurum.
• DOĞANAY, Hayati vd. 1998, “Coğrafya”, Erzurum İl Yıllığı, Ankara.
• ERİNÇ, Sırrı, 1953, Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul.
• ERKMEN, Mustafa ve CEYLAN Alpaslan vd. 2002, “2000 Yılı Erzurum Kale Kazısı”, Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Sayı XII, s. 73-85.
• ERKMEN, Mustafa ve CEYLAN, Alpaslan, 2003, “2001 Yılı Pasinler Kale Kazısı”, Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Sayı XIII, Ankara, s. 17-28.
• ERKMEN, Mustafa ve CEYLAN, Alpaslan vd. 2007, “2005 Yılı Erzurum Kale Kazısı”, Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Sayı XV, 1 vdd.
• ERKMEN, Mustafa ve CEYLAN, Alpaslan vd. 2008, “2006 Yılı Erzurum Kale Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı, Sayı XXIX/3, s. 491-505.
• ERKMEN, Mustafa ve CEYLAN, Alpaslan vd. 2009, “2007 Yılı Erzurum Kale Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı, Sayı: XXX/2, s. 217-233.
• ERKMEN, Mustafa ve GÜNAŞDI, Yavuz vd. 2011, “2009 Yılı Erzurum Kale Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı, Sayı XXXII/3, s. 148-166.
• FORRER, E. 1931, “Hajasa-Azzi”, Caucasica, Sayı: 9, s. 1-24.
• GOETZE, A. 1928, “Des Hethiter-Reich”, AO 27/2, 24-45.
• GÜNAŞDI, Yavuz, 2013, Karasu (Yukarı) Havzasındaki Tarihi ve Arkeolojik Veriler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), : Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• GÜNAŞDI, Yavuz, 2015, “Erzurum Kalesi Kazısı”, Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu Bildiriler, S I, Cambridge, s. 343-359.
• GÜNAŞDI, Yavuz, 2016, “Geçitler Ülkesinde Önemli Bir Urartu Kalesi: Avnik”, TÜBA-AR, Sayı: 19, Ankara, s. 113-136.
• GÜNAŞDI, Yavuz vd. 2012, “2010 Yılı Erzurum-Erzincan- Kars-lğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, Araştırma Sonuçları Toplantısı, Sayı 29, Cilt III, Ankara, s. 49-71.
• GÜNERİ, Semih, 1987, Erzurum Çevresinin Ön-Urartu Yerleşim Birimleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• GÜNERİ, Semih, 2005, “Erzurum Bulamaç Höyük 2003 -2004 Yılı Kazılarının sonuçları ve Doğu Anadolu Geç Karaz Evresi Araştırmaları”, Arkeoloji, Anadolu, Avrasya, S 2, İzmir, s. 7-15.
• HERZFELD, Ernst, 1968, The Persian Empire: Studies in Geography and Ethnography of the Ancient Near East, Wiesbaden.
• HROZNY, B. 1947, Ancient History of Western Asia, India and Crete, Prag.
• IŞIK, Kenan, 2015, Urartu Yazılı Kaynaklarında Geçen Yer Adları ve Lokalizasyonları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• KARABULUT, Kerem, 2005, Doğu’da Yakalanan Kalkınma Fırsatı: Ticaret, İstanbul.
• KETİN, İhsan, 1983, Türkiye Jeolojisine Genel Bir Bakış, İstanbul.
• KİBAROĞLU, Mustafa ve SAGONA Antonio vd. 2011, “Petrographic and geochemical investigations of the late prehistoric ceramics from Sos Höyük, Erzurum (Eastern Anatolia)”, Journal of Archaeological Science, Sayı: 38, s. 3072- 3084.
• KLEİSS, Wolfram ve HAUPTMANN, Harald, 1976, Topographische Karte von Urartu, Berlin.
• KODAY, Saliha, 2004, Doğu Anadolu Bölgesinde Hayvancılık, Erzurum.
• KOŞAY, Hamit, Zübeyr, 1948, “Karaz Sondajı”, Türk Tarih Kongresi, S 3, Ankara, s. 165-169.
• KOŞAY, Hamit, Zübeyr, 1962, “Pulur Kazısı, 1960”, TAD, S 11, Ankara, s. 25-28.
• KOŞAY, Hamit, Zübeyr, 1967, “Pulur Kazısı”, Türk Tarih Kongresi, S 6, Ankara, s. 14-15.
• KOŞAY, Hamit, Zübeyr, 1984, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara.
• KOŞAY, Hamit, Zübeyr ve TURFAN, Kemal, 1959, “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten, S XXIII, C 91, Ankara, s. 349-413.
• KOŞAY, Hamit, Zübeyr ve VARY, Hermann, 1964, Pulur Kazısı, Ankara.
• KOŞAY, Hamit, Zübeyr ve VARY, Hermann, 1967a, Güzelova Kazısı, Ankara.
• KOŞAY, Hamit, Zübeyr ve VARY, Hermann, 1967b, Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961, Ankara, 1967. KOZBE, Gülriz ve CEYLAN Alpaslan vd. 2008, Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-6 Demir Çağları 1-2, İstanbul.
• KÖKTEN, İ. Kılıç, 1947, “1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları”, Belleten, S XI, C 43, Ankara, s. 431-472.
• KÖKTEN, İ. Kılıç, 1952, “Anadolu Prehistorik Yerlerinin Dağılışı Üzerinde Bir Araştırma”, DTCFD, S 10, C 3-4, Ankara, s. 167-207.
• KÖNİG, Friedrich, Wilhelm, 1955-57, Handbuch Der Chaldischen Inschriften, Archiv Für Orientforschung Herausgegeben Von Ernst Weidner, Beiheft 8, Graz.
• LAMB, Winifred, 1954, “The Culture of Northeast Anatolia and its Neighbours”, AS, S IV, Ankara, s. 21-32.
• LEHMANN-HAUPT, Carl, Ferdinand, Friedrich, 1910, Armenien Einst und Jetzt I, Berlin.
• LEHMANN-HAUPT, Carl, Ferdinand, Friedrich, 1928-35, Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II, Leipzig.
• MARR, N. A. 1917, “Oblomki Delibabinskoy haldskoy Nadpisi”, ZVO, Sayı: 24, 125-132.
• MELİKİŞVİLİ, Georgiy, Aleksandrovich, 1950, “Diauehi”, Vestnik Drevney Istorii 34/4, 26-42.
• MELİKİŞVİLİ, Georgiy, Aleksandrovich, 1960, Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova.
• MEŞÇANİNOV, I. I. 1931, “Nadpis Menui iz seL. Zivina”, DAN, s. 69-73.
• MEŞÇANİNOV, I. I. 1933, “Haldskaya nadpis iz sel. Zivin”, IAN 8(5), s. 407-412.
• MEYER, Eduard, 1954, Geschichte des Altertums, Stutgart.
• MORDTMANN, Andreas, David, 1872, “Entzifferung und Erklaerung der armenischen Keilinschriften von Van und Umgegend”, ZDMG, S 26, s. 465-496 (no. 1-46).
• NİKOLSKİİ, M. V. 1893, “Klinoobrazniya Nadpis Rusa IV Kelani Kirlani (Aluçalu) na Beregu Gokçi v Erivanskoy Guberniyi”, AIZ I.
• NİKOLSKİİ, M. V. 1896, Klinoobrazniye nadpisi Zkavkazya (Materialı po Archeologiiy Kavkaza 5), Moskova.
• ORTHMANN, Winfried, 1968-69, “Eine Urartaeische Inschrift in Avnik”, AfO, S 22, s. 77-78.
• ÖZGÜL, Oktay, 2011a, Eskiçağda (Yukarı) Aras Vadisi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• ÖZGÜL, Oktay, 2011b, “Pasin Ovasının Tarihi Coğrafyası”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 8, s. 91-106.
• ÖZGÜL, Oktay, 2015, “Erzurum Tortum’da Önemli Bir Urartu Kalesi: Kapıkaya”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C 5, S 9, s. 69-92.
• ÖZGÜL, Oktay, 2016, “Erzurum’da Stratejik Bir Urartu Kalesi: Tepeköy (Pir Ali Baba)”, TÜBA-AR, Sayı: 19, Ankara, s. 137-157.
• PAYNE, Margeret, R. 1993, Urartu Yazılı Belgeler Kataloğu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• PAYNE, Margeret, R. 2006, Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu, İstanbul.
• PAYNE, Margeret, R. ve CEYLAN, Alpaslan, 2003, A New Urartian Inscription From Ağrı - Pirabat, SMEA, Sayı: XLV, Cilt: 2, Roma, s. 191-201.
• PEHLİVAN, Mahmut, 1984, En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• PEHLİVAN, Mahmut, 1991a, Hayaşa (M.Ö. XV-XIII. Yüzyıllarda Kuzeydoğu Anadolu), Erzurum.
• PEHLİVAN, Mahmut, 1991b, Daya (e) ni /Diau (e) hi, Erzurum.
• ROBERT, Louis, 1876, Etude philologiques sur les inscriptions cuneiformes de I’Armenie, Paris.
• RUSSEL, H. F. 1984, “Shalmanaser’s Campaign to Urartu in 856 B.C. and Historical Geography of Eastern Anatolia According to the Assyrian Sourtces”, Anatolian Studies 24, London, s. 178-208.
• SAGONA, Antonio, G. 1984, The Caucasian Region in the Early Bronze Age. British Archaeological Reports (BAR) International Series 214.
• SAGONA, Antonio G. ve ERKMEN, Mustafa vd. 1996, “Excavations at Sos Höyük, 1996: Second Preliminary Report”, AS, Sayı: 46, s. 27-52.
• SAGONA, Antonio, G. ve ERKMEN, Mustafa vd. 1997, “Excavations at Sos Höyük, 1995”, Kazı Sonuçları Toplantısı, Sayı: XVIII, Cilt: 1, s. 137-143.
• SAGONA, Antonio, G. ve SAGONA, Claudia vd. 1995, “Excavations at Sos Höyük-1994: First Preliminary Report”, Anatolian Studies, Sayı: 45, London, s. 193-218.
• SAGONA, Antonio, G. ve SAGONA, Claudia vd. 1997, “Excavations at Sos Höyük 1996: Third Preliminary Report”, Anatolica, Sayı: 23, s. 181-226.
• SAGONA, Antonio, G. ve SAGONA, Claudia, 2000, “Excavations at Sos Höyük, 1998”, Kazı Sonuçları Toplantısı, Sayı: XXI, Cilt: 1, s. 143-144.
• SAGONA, Antonio, G. ve SAGONA, Claudia, 2003, “The Upper Levels at Sos Höyük, Erzurum: A Reinterpretation of The 1987 Campaign”, Anatolia Antiqua, Sayı: XI, s. 101-109.
• SAGONA, Antonio, G. ve ZİMANSKY, Paul, 2009, Ancient Turkey, London.
• SAGONA, Claudia, 2004, “Literary Tradition and Topographic Commentary”, Archaeology at the North-East Anatolian Frontier I: An Historical Geography and a Field Survey of the Bayburt Province, 25-96.
• SALVİNİ, Mirjo, 1967, Nairi e Ur(u)atri: Contributa alla Storia della Formazione del regnodi Urartu, Roma.
• SALVİNİ, Mirjo, 1995, Geschichte und Kultur der Urartäer, Darmstadt.
• SALVİNİ, Mirjo, 2006, Urartu Tarihi ve Kültürü, İstanbul.
• SAN, Oya, 1994, Urartu Krallığının Kuzey ve Kuzeydoğu Yayılımı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• SANDALGİAN, Joseph, 1900, Les inscriptions cunéiformes Urartiques: transcrites avec une triple traduction interlinéaire en Arménien classique, en Latin et en Française, suivies d’un glossaire et d’une grammaire, Venedik.
• SAULCY, Louis, Flicien, Joseph, Caignart, De, 1853, Voyage autour de la Mer Morte et dans les terres bibliques, Paris.
• SAYCE, Archibald, Henry, 1882, “The Cuneiform Inscriptions of Van”, JRAS 14, s. 377-732, (no. 1-57).
• SAYCE, Archibald, Henry, 1888, “The Cuneiform Inscriptions of Van Part III” Journal of Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, London, s. 1-48.
• SAYCE, Archibald, Henry, 1890, “The Great Inscription of Argistis on the Rock of Van”, Records of the Past 4, s. 117-133.
• SAYCE, Archibald, Henry, 1893, “The Cuneiform Inscriptions of Lake Van” JRAS /1- 25, London, s. 1-39.
• SAYCE, Archibald, Henry, 1894, “The Cuneiform Inscriptions of Van, Part 5”, JRAS 26, s. 691-732 (no. 80-85).
• SCHULZ, Friedrich, Eduard, 1840, Memoire sur le lac de Van et ses environs par M. Fr. Ed. Schulz”, Journal Asiatique 3/9, s. 257-323.
• SELEN, Hamit, Sadi, 1943, “Türkiye’nin Yol Sistemi”, TCD I-IV, Ankara, s. 352-371.
• SEMBASTİANS, M. V. 1910, Ararat.
• SEVİN, Veli, 1979, Urartu Krallığının Tarihsel ve Kültürel Gelişimi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• SÖZER, Ahmet, Necdet, 1972, Kuzeydoğu Anadolu’da Yaylacılık, Ankara.
• ŞENYURT, S. Yücel, 2005a, Tasmasor, Ankara.
• ŞENYURT, S. Yücel, 2005b, Büyükardıç: Doğu Anadolu’da Bir Erken Demir Çağı Tepe Yerleşmesi, Ankara.
• ŞENYURT, S. Yücel ve EKMEN, Hamza, 2005, Tetikom: Pasinler Ovası’nda Bir Demir Çağı Yerleşmesi, Ankara.
• ŞENYURT, S. Yücel ve İBİŞ, Resul, 2005, Güllüdere: Aşkale Ovasında Bir Demir Çağ ve Ortaçağ Yerleşmesi, Ankara.
• ŞENYÜREK, Muzaffer, S. 1944, “Anadolu’da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not”, DTCFD 2/2, Ankara, s. 349-352.
• TARHAN, Taner, 1975, “Urartu Merkezlerinde Meydana Çıkarılan Kerpiç Mimarinin Korunması ve Onarımı Hakkında Öneriler”, İTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü, s. 44-55.
• TARKAN, Tevfik, 1974, “Ana Çizgileri ile Doğu Anadolu Bölgesi”, Atatürk Üniversitesi 50 Yıl Armağanı Erzurum ve Çevresi, Erzurum.
• TSERETHELİ, Georgii, B. 1939, The Urartean Monuments in the Georgian Museum, Tbilissi.
• ÜNGÖR, İbrahim, 2015, “Urartu Kale Kazıları (Pasinler Kalesi)”, Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu Bildiriler II, 432 vd.
• ÜNGÖR, İbrahim, 2016, “Urartu Maden Ergitme Sahası ‘Kurtderesi’ İliç (Erzincan)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C 9, S 43, s. 955-968.
• YAKAR, Jak, 1984, “Regional and Local Schools of Metalwork in Early Bronze Age Anatolia”, Anatolian Studies, S XXXIV, London.
• YAKAR, Jak, 1985, “The Late Prehistory of Anatolia.The Late Chalcolithic and Early Bronze Age”, BAR İnternational Series, no: 286, c. 2, Oxford, s. 285-310.
• YALÇINLAR, İsmail, 1951, “Soğanlı-Kaçkar ve Mescit Dağı Silsilelerinde Glasiasyon Şekilleri”, Coğrafya Enstitüsü Dergisi, S II, s. 20-55.