The Method of Ahmed Câvid Bey in Using Mehâsinü’l-Asâr and Hakāikü’l-Ahbâr as Sources İn His Work Named Müntehabât

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 14, 377 - 406, 30.05.2018

Hikmet Çiçek

Öz

Historiography in the Ottoman State
initiated relatively late, regarding its foundation. Therefore, not only there
wasn't any Ottoman chronicle concerning the era of foundation, but also the
information provided by the Arab and Byzantine sources was limited for the same
period. The first historiography examples were recorded one and a half century
after the foundation of the Ottoman State, in the early 15^th
century. Influenced from the conquests and holy-wars, the works of this period
were epical and holy-war-narration type. Significant developments occurred in
historiography during the reign of Sultan Murat the 2^nd, during
which Arabic and Persian history books were translated. Moreover, first types
of Anonymous Tevarih-i Al-i Osmans (lit.'The
History of the Ottomans'), Historical Calendars, holy-war-narrations and
conquest-narrations were written in this period. As per the period of Sultan
Mehmed the 2^nd, the first experiences of writing monographs and
about independent world/Ottoman history took place in this period.
Additionally, the most important aspect of historiography in this era was that shehname writing came in sight, which
was a semi-official historiography. Under the reign of Bayezid the 2^nd,
which was called as the golden era of historiography, major developments were
gained in historiography concerning the language, format, style, content, and
type, after which historiography was built on strong bases. Selimname (the
historiography of the periods of Yavuz Sultan Selim) and Suleimannames (the
historiography of the Sultan Suleiman period) were written, which can be defined
as a continuum of holy-war-narration tradition, in the 16^th century.
The most conspicuous works concerning historiography in this period were
written by Cenabi, Mustafa Ali of Gallipoli, Hoca Saddettin Efendi and Mehmed
Zaim. As per the Ottoman historiography in the 17^th century, the
numbers of works in Arabic and Turkish about world history, special history,
and monograph increased. Ultimately, Ottoman historiography gained an official
identity by creation of historiographer post under the secretariat in the
Imperial Council in the 18^th century.

One of the historiographers in the
second half of the 18th century was Ahmed Vâsıf Efendi. He served as the
historiographer for five times once acting as the representative and four times
acting as the principal in between 1783-1789. He named his work as Mehâsinü’l-âsâr and Hakāikü’l-ahbâr,
which was comprised of the events recorded in this period.

One of the writers of specific histories
in the 19^th century was Ahmed Câvid Efendi. His works attracted the
attention of Sultan Selim the 3^rd, after which he was named as the
Historiographer of the Enderun, which was a special/imperial school. Moreover,
he presented his two-volume Müntehabât,
which narrated the Ottoman-Russian relations in 1623-1774 and 1774-1791, to Sultan
Selim the 3^rd. While writing his book Müntehabât, Ahmed Câvid Efendi benefited from the works of
historiographers ranging from Kâtip Çelebi to Ahmet Vasıf. The last section of
the book included his own observations.

In this study, how Ahmed Câvid Efendi
benefited from the Mehâsinü’l-âsâr and
Hakāikü’l-ahbâr of Ahmet Vâsıf Efendi, which was one of his sources, was
examined.  It was attempted to determine
the subjects that Ahmed Cavid Efendi quoted from Ahmed Vâsıf Efendi directly or
with short-partial changes, or included in his work as summaries. Thus, the
method was scrutinized, by which the Ottoman historiographers utilized each other's
work.  

Anahtar Kelimeler

Historiography, Historiographer, Ahmed Câvid Efendi, Ahmed Vâsıf Efendi

Ahmed Câvid Bey’in Müntehabât İsimli Eserinde Mehâsinü’l-âsâr ve Hakāikü’l-Ahbâr’ı Kaynak Olarak Kullanma Yöntemi

Öz

Osmanlı Devleti’nde tarih yazıcılığı
kuruluşuna nazaran geç bir tarihte başlamıştır. Bu nedenle kuruluş dönemi
Osmanlı vekāyiʻnameleri mevcut olmadığı gibi bu döneme ait Arap ve Bizans
kaynaklarının verdiği bilgiler de sınırlıdır. Osmanlı Devleti’nde ilk tarihler,
kuruluştan bir buçuk asır sonra XV. yüzyıl başlarında yazılmıştır. Bu dönemdeki
eserler, beyliğin kuruluşundaki fetih gaza hareketlerinin de etkisiyle
menakıbname ve gaza(vat)name türündedirler. Sultan II. Murad döneminde Osmanlı
tarih yazıcılığında büyük gelişmeler meydana gelmiş, Arapça ve Farsça yazılmış
tarihçelerin tercümeleri yapılmıştır. Ayrıca Anonim Tevarih-i Al-i Osmanlar,
Tarihi Takvimler ile gazavatname ve fetihname türlerinin ilk örnekleri de bu
dönemde kaleme alınmışlardır. Sultan II. Mehmed döneminde ise, ilk müstakil
dünya ve Osmanlı tarihleri ile monografi yazma tecrübeleri yapılmıştır. Ayrıca
bu dönem tarih yazıcılığının en önemli yönü, yarı resmi tarih yazcılığı olan
şehnameciliğin oluşturulmasıdır. Osmanlı tarih yazıcılığının altın devri olarak
nitelendirilen II. Bayezid döneminde tarihçilikte dil, şekil, üslup, içerik ve tür açısından büyük ilerlemeler
kaydedilmiş ve tarih yazıcılığı sağlam temellere oturtulmuştur. XVI. yüzyılda
gazavatname geleneğinin bir devamı olarak nitelendirilebilecek Selimname ve
Süleymanname’ler kaleme alınmıştır.
Bu dönemde tarih yazıcılığı açısından en büyük eserler, Cenabi, Gelibolulu
Mustafa Ali, Hoca Saddettin Efendi ve Mehmed Zaim isimli kişiler tarafından meydana
getirilmişlerdir. XVII. yüzyıla gelindiğinde ise Osmanlı tarihçiliğinde Arapça
ve Türkçe dünya tarihlerinin yanında özel tarih ve monografik eserlerin
sayısında da artış meydana gelmiştir. XVIII. yüzyılda ise Osmanlı tarih
yazıcılığı Divanhümayun’daki kaleme bağlı vekāyiʻnüvisliğin ihdası ile resmî
bir hüviyet kazanmıştır.

XVIII. yüzyılın ikinci yarısından
itibaren vekāyiʻnüvis olarak görev yapanlardan biri de Ahmed Vâsıf Efendi’dir.
Biri rikab, dördü asaleten ve H. 1197-1213/M. 1783-1799 tarihleri arasında
olmak üzere toplam beş kez vekāyiʻnüvislik görevini ifa etmiştir. Bu dönem
arasında vekāyiʻi havi eserine Mehâsinü’l-âsâr ve Hakāikü’l-ahbâr ismini
vermiştir.

XIX. yüzyılda özel tarihçe kaleme
alanlardan biri Ahmed Câvid Efendi’dir. Yaptığı çalışmalarla Sultan III.
Selim’in dikkatini çekmiş ve kendisine Vakʻanüvis-i Enderun lakabı verilmiştir.
Ayrıca H. 1032-1187/M. 1623-1774 ile H. 1187-1206/M. 1774-1791 arasındaki
Osmanlı-Rus ilişkilerini anlatan ve iki ciltten müteşekkil Müntehabât isimli
eserini Sultan III. Selim’e takdim etmiştir. Ahmed Câvid Efendi, Müntehabat isimli
eserini kaleme alırken Kâtip Çelebi’den başlayarak Ahmed Vâsıf’a kadar
vekāyiʻnüvislerin eserlerinden faydalanmıştır. Eserin son kısmı ise kendi
müşahedelerini içermektedir.

Bu çalışmada Ahmed Câvid Efendi’nin
kaynaklarından Ahmed Vâsıf Efendi tarafından kaleme alınan Mehâsinü’l-âsâr ve
Hakāikü’l-ahbâr isimli eserinden nasıl faydalandığı incelenmiştir. Ahmed Cavid
Efendi’nin Ahmed Vâsıf Efendi’den hangi konuları doğrudan, hangilerini
kısa/kısmi değişikliklerle ve hangilerini ise özet mahiyetinde eserine eklediği
tespit edilmeye çalışılmıştır. Böylece Osmanlı Devleti’nde tarihçilerin
birbirlerinden faydalanma yöntemi Ahmed Câvid Efendi ve Ahmed Vâsıf Efendi
ekseninde incelemeye tabi tutulmuştur.

 

Anahtar Kelimeler

Tarih Yazıcılığı, Vekāyiʻnüvis, Ahmed Câvid Efendi, Ahmed Vâsıf Efendi.

МЕТОДЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ “МЕХАСИН УЛЬ-АСАР” И “ХАКАИК УЛЬ-АХБАР” В КАЧЕСТВЕ ИСТОЧНИКОВ В ПРОИЗВЕДЕНИИ АХМЕД ДЖАВИД-БЕКА “МУНТЕХАБАТ”

Öz

Первые записи
истории в Османской империи появились достаточно поздно по отношению к ее
основанию. Поэтому, из-за отсутствия османских векаи-наме, изучение истории
того времени ограничивается сведениями из арабских и византийских источников.
Так, первые исторические записи в Османской империи появились полтора века
спустя ее основания, т.е. в начале XV века. Произведения того периода представляли
собой преимущественно восхваления (“менакыбнаме”) и описания боевых
действий (“газа(ват)наме”). Во времена султана Мурада II в османских записях истории произошли
большие изменения, стали появляться переводы арабских и французских
исторических источников. Кроме того, первые образцы Исторического календаря,
газаватнаме и фетихнаме (“рассказы о завоеваниях”), Таварих-и Ал-и Османлар
были записаны именно в этот период. В период правления султана Мехмета II
появились первые попытки написания отдельных монографий о мировой и османской
историй. Более того, тогда появился важный способ фиксации исторических событий
– запись полуофициальной истории в форме шахнаме. В золотой век османской
историографии, в период правления Баязида II был отмечен большой прогресс  в области языка, формы, стилистики,
содержания и жанров фиксации событий, была заложена твердая основа историографии.
В XVI
веке в качестве продолжения традиций газаватнаме, на свет появились Селим-наме
и Сулейман-наме. Тогда были написаны крупные произведения, авторами которых
были Дженаби, Мустафа Али Галиболулу, Ходжа Саддеддин-эфенди и Мехмед Заим. В XVII
веке, наряду с историями на арабском и турецком языках появилось большое
количество частных исторических и монографических произведений. А в XVIII веке
с введением должности векаи-нювис в Диван-и Хумаюн, османская историография
получила официальное значение.     

Во второй половине XVIII века, одним из
векаи-нювисов был Ахмед Васиф-эфенди. Сначала в качестве слуги, затем в
качестве свободного человека, в 1197-1213 годах по восточному/ 1783-1799 годах
по западному календарю, пять раз в целом, он выполнял обязанности векаи-нювиса.
Он автор произведения под названием “Мехасин уль-Асар ве Хакаик уль-Ахбар”.

В XIX веке записи истории вел Ахмед
Джавид-эфенди. Своими работами он привлек внимание султана Селима III, и ему
присвоили псевдоним “вака-нювис эндерун”. Султану Селиму III он представил свой труд в двух томах под названием
“Мунтехабат”, повествующий об османо-российских отношениях между
1032-1187/1623-1774 и 1187-1206/1774-1791 годами. При написании данного труда
Ахмед Джавид-эфенди использовал различные источники, начиная с произведений
Катиба Челеби, до произведений Ахмеда Васифа. Последняя часть книги заключае в
себе его собственные наблюдения.   

Данная статья рассматривает методы
использования Ахмедом Джавидом-эфенди “Мехасин уль-Асар ве Хакаик уль-Ахбар”
Ахмеда Васифа в качестве источника при написании собственного произведения:
какие темы взяты полностью, какие – частично с внесением поправок и изменений,
а о каких повествуется лишь вкратце. Таким образом, на примере Ахмеда
Джавида-эфенди и Ахмеда Васифа-эфенди становится возможным изучение того, как
историки в Османской империи пользовались трудами друг друга при написании
собственных произведений.

Anahtar Kelimeler

историография, векаи-нювис, Ахмед Джавид-эфенди, Ахмед Васиф-эфенди

Kaynakça

• AFYONCU, Erhan, 2009, Tanzimat Öncesi Osmanlı Araştırma Rehberi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
• AHMED CÂVİD, 1998, Hadîka-i Vekāyiʻ, Haz. Adnan Baycar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• , 2004, Osmanlı Rus İlişkileri Tarihi –Ahmed Câvid Bey’in Müntehabâtı-, Haz. Adnan Baycar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
• AHMED VÂSIF EFENDİ, 1994, Mehâsinü’l-âsâr ve Hakāikü’l-ahbâr, Yay. Haz. Mücteba İlgürel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• , 2014, Mehâsinü’l-asâr ve Hakāikü’l-ahbâr 1774-1779 (H. 1188-1193), Yay. Haz. Mücteba İlgürel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• , 2017, Mehâsinü’l-âsâr ve Hakā’iku’l-ahbâr [Osmanlı Tarihi (1209-1219/1794-1805)], Haz. Hüseyin Sarıkaya, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul.
• BABINGER, Franz, 2000, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• BAYRAM, Ü. Filiz, 2014, .Enverî Târîhi: Üçüncü Cild (Metin ve Değerlendirme), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• BEYDİLLİ, Kemal, 1995, Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne-Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi (1776-1826), Eren Yayıncılık, İstanbul.
• ÇALIŞKAN, Muharrem Saffet, 2000, (Vekāyiʻnüvis) Enverî Sadullah Efendi ve Tarihinin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1182-1188/1768-1774), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• İLGÜREL, Mücteba, 1986, “Ahmed Vâsıf Efendi”, İslâm Ansiklopedisi (İA.), C. 13, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, s. 214-217.
• , 2012, “Vâsıf Ahmed Efendi”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi (DİA.), C. 42, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 535-537. İPŞİRLİ, Mehmet, 1999, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Osmanlı, C. 8, Güler Eren (Ed.), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 247-256.
• KÜTÜKOĞLU, Bekir, 1994, Vekāyiʻnüvis Makaleler, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul.
• MEHMED CEMÂLEDDİN, 2003, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri –Âyîne-i Zurefâ-, Haz. Mehmet Arslan, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• MÜTERCİM AHMED ÂSIM EFENDİ, 2015, Âsım Efendi Tarihi (Osmanlı Tarihi 1218-1224/1804-1809), Cilt 1, Haz. Ziya Yılmazer, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• ÖZCAN, Abdülkadir, 1989, “Ahmed Câvid”, DİA., Cilt 2, İstanbul, 52-53. , 2003, “Fatih Devri Tarih Yazıcılığı ve Literatürü”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İstanbul’un Fethi’nin 550. Yılı Özel Sayısı), Sayı 14, Kayseri, s. 55-62.
• , 2003, “Osmanlı Tarihçiliğine ve Tarih Kaynaklarına Genel Bir Bakış”, Fatih Sultan Mehmed Üniversitesi Vakıf Üniversitesi İlmî Araştırmalar-İnsan ve Toplum Bilimler Dergisi, Sayı 1, Bahar, s. 271-293.
• , 2006, “Kanuni Sultan Süleyman Devri Tarih Yazıcılığı ve Literatürü”, Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu’na Armağan, Zeynep Ertuğ Tarım (Ed.), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, s. 113-154.
• , 2006, “Osmanlı Tarih Edebiyatında Türlere Genel Bir Bakış”, Essays In Honour Of Ekmeleddin İhsanoğlu, C. 1, Mustafa Kaçar, Zeynep Durukal (Compiled By), Research Centre For Islamic History, Art and Culture (IRCICA), İstanbul, s. 129-152.
• , 2013, “II. Bayezid Devri Tarihçiliği ve İlk Standart Osmanlı Tarihleri”, Fatih Sultan Mehmed Üniversitesi Vakıf Üniversitesi İlmî Araştırmalar-İnsan ve Toplum Bilimler Dergisi, Sayı 1, Bahar, s. 141-153.
• ÖZTÜRK, Necdet, 1999, “Osmanlılar’da Tarih Yazıcılığı Üzerine”, Osmanlı, C. 8, Güler Eren (Ed.), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 257-261. , 2015, İmparatorluk Tarihinin Kalemli Muhafızları Osmanlı Tarihçileri-Ahmedî’den Ahmed Refik’e-, Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul. SADULLAH ENVERÎ EFENDİ, Târîh-i Enverî, Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Kitaplığı, No: 67.
• SEVERCAN, Şerafettin, 1999, “Süleymannâmeler”, Osmanlı, C. 8, Güler Eren (Ed.), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 301-317.
• TEKİNDAĞ, M. C. Şehabeddin, 1970, “Selim-nameler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 1, İstanbul, s. 197-230.
• TOPDEMİR, Hüseyin Gazi, 2002, İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.