Jeltoksan Ayaklanması ve Bu Ayaklanmanın Kazakistan’ın Bağımsızlığındaki Rolü

Yıl 2017, Cilt 1, Sayı 1, 57 - 88, 10.05.2017

Doğacan Başaran

Öz

Gorbaçov,
16 Aralık 1986 tarihinde Perestroyka politikasında işlenen halkların yönetime katılımı
söylemine tezat yaratan bir uygulamaya imza atarak, Kazakistan Komünist Partisi
Genel Sekreterliği görevini yapan ve bir Kazak olan Dinmuhammed Kunayev’i
çeşitli yolsuzluk iddialarını bahane ederek görevden almış; yerine bir Rus olan
Gennedy Kolbin’i atamıştır. Bu atama Kazakistan’da milliyetçi karakteri öne
çıkan çok büyük bir tepkinin oluşmasına yol açmıştır. Bu tepkiye bağlı olarak
geniş çaplı halk kitlelerinin katılımıyla Sovyetler Birliği tarihinde ilk kez
milliyetçi özellikleri öne çıkan ve bağımsızlık talebini içeren protestolar
gerçekleşmiştir. Bağımsızlık yönündeki söylemlere rağmen eylem tarzında
barışçıl ve demokratik talepler noktasından uzaklaşmayan Kazak Türkleri,
Perestroyka politikasının konuşulduğu bir ortamda büyük bir paradoksa tanık
olmuş ve acımasızca devlet terörü denilebilecek bir şiddet uygulanarak
dağıtılmıştır. Her ne kadar Sovyet yönetimi 1986 yılında eylemleri şiddet
kullanarak bastırmışsa da Jeltoksan protestoları, Kazak Türklerinin milli
bağımsızlık sürecinin başlangıcı olmuş ve beş yıl sonra Kazakistan
bağımsızlığını ilan etmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Kazakistan, Jeltoksan, Bağımsızlık, Ayaklanma, Sovyetler Birliği

Jeltoqsan Rebellion and This Rebollion of Stamp to Khazakhstan’s Independence

Öz

Gorbachev, on 16 December 1986, by signing an application that created contradiction to the discourse of participation of folks in management, which is discussed in policy of perestroika, dismissed Dinmuhammed Kunayev who is a Kazakh Turk, from General Secretary of the Kazakhstan Communist Party under various pretexts of claims of corruption; and instead, appointed Gennedy Kolbin who is a Russian. This appointment led to the formation of a huge response which put forward nationalist character in Kazakhstan. Based on this response, demonstration of large-scale protests which was prominent for its nationalist characteristic and included the demand for independence took place for the first time in the history of the Soviet Union. Kazakh Turks, who exhibited peace in their protests and did not abandon their democratic demands despite liberationist discourse, witnessed a major paradox in an environment where perestroika policy is discussed and were distributed mercilessly by being engaged in violence that could be called state terror. Even though the Soviet government suppressed the protests by using violence in 1986, the protests of Jeltoqsan had been the beginning of the process of national independence of Kazakh Turks and Kazakhstan declared its independence five years later. 

Anahtar Kelimeler

Kazakhstan, Jeltoqsan, Independence, Rebellion, Soviet Union

Kaynakça

• ABDULLAYEV, Natig-ELMA Fikret, “Sovyetler Birliği’nde Reform Sürecinin Başlangıcı ve Gorbaçov Dönemi”, Journal of Qafqaz University, Sayı 26, 2009, s. 71-87. AKYOL, Taha, “Rusya’da Milli-İslami Uyanış”, Tercüman, 03.01.1987. ARMAOĞLU, Fahir, “Kazakistan Ayaklanması”, Tercüman, 20.12.1986. ARMAOĞLU, Fahir, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınları, İstanbul 2009. AUYESSOVA, Lazzat, “Kazakistan’da Sovyet Siyaseti”, İstanbul Üniversitesi SBE, İstanbul 2010, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). BALCI, Ergun “Sovyetler Birliği ve Milliyetçilik Sorunu”, Cumhuriyet, 05.01.1987. BİRAND, Mehmet Ali, “Acımasız Soygun”, Milliyet, 14.04.1987. BRZEZİNSKİ, Zbigniew, Büyük Çöküş, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1994. BRZEZİNSKİ, Zbigniew, Büyük Satranç Tahtası, Yelda Türedi(Çev.) İnkılap Yayınları, İstanbul 2014. BUDAK, Feyzullah, Kazakistan’ın Dünü Bugünü Yarını, Ocak Yayınları, Ankara 1999. CANSEVER, Enes, “Kazakistan’da Bağımsızlık Günü”, Zaman Gazetesi, 17.12.1999 http://arsiv.zaman.com.tr/1999/12/17/dunya/4.html, 04.06.2015. CUMMİNGS, Sally N.-HİNNEBUSCH, Raymond, Sovereignty After Empire Comparing the Middle East And Central Asia, Eddinburgh University Press Ltd., e-Book, 2011. ÇAĞLAYANDERELİ, Mustafa, “Sivil Toplum Küresel Çevre Sorunlarının Çözümü İçin Bir Araç Öneriyor! Örnek Olay: Nevada-Semipalantinsk Anti-Nükleer Hareketi”, http://www.ask-aleumettanu.kz/upload/iblock/fe5/sbornik-materialov-5_go-kongressa-sotsiologov-tyurkoyazychnykh-stran.pdf#page=287, 01.06.2015. ÇELİK, Kadir Ertaç, “İslam Devrimi Sonrası İran’da Kimlik ve Dış Politika: Konstrüktivist Bir Bakış”, Bölgesel Çalışmalar Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Yaz 2016, s. 251-274. ÇELİK, Kadir Ertaç, “Kazakistan’da Kimlik ve Dış Politika”, Mehmet Seyfettin Erol ve Yavuz Gürler (Ed.), Türk Dünyası 25 Yıllığı, Akçağ Yayınları, Ankara 2016, s. 149-156. DAVUTOĞLU, Ahmet, Stratejik Derinlik, Küre Yayınları, İstanbul 2015. DEMİR, Abdullah, Tarihten Günümüze Rus Yayılmacılığı ve Yeni Kurulan Cumhuriyetler, Ötüken Yayınları, İstanbul 1998. EFEGİL, Ertan “Orta Asya Bölgesinin Jeostratejik, Askeri, Siyasi, İktisadi ve Doğal Kaynaklar Açısından Önemi”, Ertan Efegil, Hatun Kılıçbeyli (Der.), Yakın Dönem Güç Mücadeleleri Işığında Orta Asya, Gündoğan Yayınları, İstanbul 2007 EROL, Mehmet Seyfettin, Hayalden Gerçeğe Türk Birleşik Devletleri, İrfan Yayınevi, İstanbul 1999. EROL, Mehmet Seyfettin, “Küresel Güç Mücadelesinde Avrasya Jeopolitiği ve Avrasyacılık Tartışmaları”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1, İhsan Çomak (Ed.), Tasam Yayınları, İstanbul 2006, s. 119-149. EROL, Mehmet Seyfettin, “Büyük Kazakistan Projesi ve 2050 Stratejisi”, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı 54, Türk Dünyası Özel Sayısı 2, Eylül-Ekim 2013, s. 1564-1568. GELLNER, Ernest, Milliyetçiliğe Bakmak, İletişim Yayınları, Simten Coşar, Saktuk Özertürk (Çev.), İstanbul 1998. GİBBS, Josebh, Gorbachev’s Glasnost: The Soviet Media in First Phase of Perestroika, Texas A&M University Press, Texas 1999. GORBAÇOV, Mihail, Glasnost Asıl Neyi İstiyorum?, Tuba Tarcan Çandar, Hasan Cemal(Çev.), Dönemli Yayıncılk, İstanbul 1988. GÖZE, Ergun, “Demir Perde Deliniyor mu?”, Tercüman, 21.12.1986 HAYİT, Baymirza, Sovyetlerde Türklüğün ve İslam’ın Bazı Meseleleri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 2000. HAYİT, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013. HOUGH, Jerry F. “Gorbachev’s Politics”, Foreign Affairs, Issue 68, Volume 5, Wınter 1989-1990, s.26-41. İBRİGIM, Demira, “Modern Kazak Edebiyatının Temsilcisi Abil Kakilbayev’in Hayatı ve Eserleri Üzerine”, Turkish Studies, Cilt 5, Sayı 2, Sonbahar 2010, s.1121-1145. İSMAİL, Zeyneş, Kazak Türkleri, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002. İYİKAN, Necati-AKYOL, Aslı, Orta Asya-Güney Kafkasya: Siyasi Gelişmeler, Hiperlink Yayınları, e-Kitap, İstanbul 2011. KARA, Abdulvahap, “Kazakistan’da Almatı Olaylarının İçyüzü ve Etkileri”, Mimar Sinan Üniversitesi SBE, İstanbul 1997, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). KARA, Abdulvahap, Kazakistan’ın Yeniden Doğuşu 1986 Aralık Olayları, Ufukötesi Yayınları, İstanbul 2006. KARA, Abdulvahap-YEŞİLOT, Okan, Avrasya’nın Yükselen Yıldızı Kazakistan, İTO Yayınları, İstanbul 2011. KARA, Füsun, “Alma Ata’da 1986 Olayları: Jeltoksan”, Turkish Studies, Cilt 4, Sayı 7, 2012, s.417-426. KARA, Mehmet-İBRAGIM, Demira, “Uyanma Kavramı ve Kazaklar”, Turkish Studies, Cilt 3, Sayı 7, 2008, s. 395-412. KARAAĞAÇGİL, Kürşat, “Kazakistan’ın Bağımsızlığının Ayak Sesleri: Almatı Olayları 1986”, History Studies, Cilt 6, Sayı 1, Ocak 2014, s. 101-114. KARAAĞAÇLI, Abbas, Ortadoğu’dan Orta Asya’ya Farklı Bir Bakış, Yeni Yüzyıl Yayınları, İstanbul 2013. KARAKULOVA, Elina, “Environmental NGOs Kazakhstan Wield Increasing Influence Over Policy in Kazakhstan”, www.eurasianet.org/departments/environment/articles/eav072503.shtml, 04.06.2015. KARPAT, Kemal H., Türkiye ve Orta Asya, Hakan Gür(Çev.), İmge Yayınları, Ankara 2003. KAYA, Ayşe “SSCB Sonrası Coğrafyada Ulus İnşa Süreci: Kazakistan Örneği”, Alternatif Politika, Cilt 4, Sayı 3, Kasım 2012. KOHEN, Sami, “Rusya’da da oluyor.”, Milliyet, 20.12.1986, s. 5. NAZARBAYEV, Nursultan, Kritik On Yıl, ASAM Yayınları, Ankara 2003. NAZARBAYEV, Nursultan, Tarihin Akışında, Om Yayınevi, Ankara 2012. NURPEİİS, Laziza, “Bolşevik İdaresi Döneminde Kazakistan’da Rus Hakimiyeti ve Türkler”, Uludağ Üniversitesi SBE, Bursa 2007, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). OLCOTT, Martha Brill, Kazakhstan Unfulfilled Promise?, United Book Press, e-Book, Berkeley 2010. ÖLÇEKÇİ, Tamara, “Kazak Halkının Kenesarı Kasımoğlu’nun Başkanlığında Ruslara Karşı Verdiği Milli Bağımsızlık Mücadelesi (1837-1847)”, Bilig Dergisi, Sayı 51, Güz 2009, s. 123-138. POĞDA, Semiha, “Bağımsızlık Sonrasında Kazakistan Dış Politikası”, Sakarya Üniversitesi SBE, Sakarya 2012, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). RAŞİD, Ahmet, Orta Asya’nın Dirilişi, Osman Ç. Deniztekin(Çev.), Cep Kitapları, İstanbul 1996. ROY, Olivier, Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, Mehmet Moralı(Çev.), Metis Yayınları, İstanbul 2010. SARAY, Mehmet, Kazak Türkleri Tarihi, Nesil Yayınları, İstanbul 1993. SOMUNCUOĞLU, Anar, “ABD’nin Demokrasiyi Özendirme Politikaları: Kazakistan Örneği”, Ankara Üniversitesi SBE, Ankara 2009, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). SOMUNCUOĞLU, Anar, “Bağımsızlık Sonrası Kazakistan Cumhuriyeti’nde Türkiye ve Türk Algısının Geçirdiği Değişim”, OAKA, Cilt 2, Sayı 3, 2007, s. 41-70. STEFANY, Michael G., “Kazakhization, Kunaev and Kazakhstan: A Bridge to Indipendience”, OAKA, Cilt 8, Sayı 16, 2003, s. 49-72. ŞADIHANOV, Emil, “Sovyetler Birliği’nin Dağılma Sürecinde Etkili Olan Bölge Sorunları ve Milliyetçilik Hareketleri”, http://journals.istanbul.edu.tr/iusoskon/article/viewFile/1023006044/1023005568, 05.06.2015. TURANLI, Rona, Kazakistan, e-Kitap, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul 1992. UMAROVA, Zhanna “Orta Asya’da Siyasi, Ekonomik ve Bölgesel Güç Olarak Kazakistan”, İstanbul Üniversitesi SBE, İstanbul 2010, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). ÜNAL, Fatih, Sultan Kenesarı: Rus Emperyalizmine Karşı Stepte Büyük Başkaldırı, İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2010. YAPICI, Utku, “Sovyet Sonrası Coğrafyada Devlet ve Milliyetçilik: Estonya,Ukrayna ve Kazakistan Örnekleri”, Ankara Üniversitesi SBE, Ankara 2009, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). YARDIMOĞLU, Sacit, “Sovyet Orta Asya’sında Uluslaşma ve Devletleşme Süreci”, Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi SBE, Çanakkale 2013, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). YÜCE, Çağrı Kürşat, Türk Dünyası: Temel Meseleler ve Çözüm Önerileri, TUTİBAY Yayınları, Ankara 2001. Diğer Kaynaklar “Kamplar Hapishane Oluyor”, Milliyet, 31.12.1986 “Kazakistan İsyanı”, Milliyet, 01.01.1987 “Kazakistan’da Temizlik”, Milliyet, 29.12.1986 “Milliyetçi Marksist Olmaz”, Milliyet, 29.12.1986 “Sovyetler Birliğinde İlk Gösteri”, Milliyet, 19.12.1986 “SSCB’de Gösteri: Kazakistan’da Huzursuzluk”, Milliyet, 28.12.1986 http://www.kazakhstan.org.tr/index.asp?sayfa=33, 16.05.2015 http://www.ask-aleumettanu.kz/upload/iblock/fe5/sbornik-materialov-5_go-kongressa-sotsiologov-tyurkoyazychnykh-stran.pdf#page=287, 01.06.2015