ANADOLU-TÜRK HALI VE DÜZ DOKUMALARINDA LÂLE MOTİFİ

Yıl 2019, Sayı: 4, 17 - 45, 11.02.2019

Bekir Deniz

Öz

Kur’an da “yeşil
ve canlı olan her bitki kutsal sayılır”. Bunların içinde de özellikle lâle,
karanfil,  sümbül ve menekşe’nin adı
geçer. Yine Kur’an da Allah’ın 99 adı zikredilir. Halk arasındaki inanışa göre
de lâle’nin de 99 adı vardır. Allah adının Arapça yazılışı ile lâle adının
Arapça yazılışında kullanılan kelimeler de aynıdır. Ebced hesabıyla da Lâle ve
Allah isimlerinden her birinin toplam değeri 66’ya tekabül eder. Bu nedenle
Türk kültüründe 6 (altı) sayısı da kutsal sayılır.

Anadolu-Türk
halı ve düz dokumalarında kullanılan motifler içinde lâle motifine sık
rastlanır. Ancak, bugün lâle diye bildiğimiz çiçek kökü soğanlı olan bir bitkidir.
Dünya’da Hollanda Lâlesi diye
bilinen bu bitki halk kültüründe lâle olarak kabul edilmez. Halk kültüründe
lâle “gelincik” dediğimiz; yaprakları kırmızı, ortası siyah olan bir bitkidir.
Bahar aylarında belli bir zamanda ortaya çıkar ve kısa bir süre sonrasında da
yok olur. Bu kısa ömrüne rağmen halk edebiyatı, halk şiiri ve halk sanatında
çok sevilen ve en çok resmedilen bir çiçektir.

Anadolu halı ve Düz
dokumalarda lâle motifi kullanmak özellikle XVII. yy.’da, “Lâle Devri’nde moda
haline gelmiştir. Soğanlı lâle’den esinlenen bu motif geç dönemlerde özelliğini
kaybetmiş, değişik şekillerde tasvir edilmiştir. XVI. yy. Gördes, Kula ve
Bergama halılarında karşımıza çıkar. Halk arasında sembolik özellikleri
bilinmese de bugün bile en çok kullanılan motiflerden birisidir.

Anahtar Kelimeler

Lâle motifi, Türk Lâlesi, Hollanda Lâlesi, “Lâle devri”

Kaynakça

• Acar, B. (1975). Kilim ve düz dokuma yaygılar. İstanbul: Ak Yayınları Türk Süsleme Sanatları Serisi 3.
• Acar, B. (1978). Divriği Ulu Cami’ indeki halı ve kilimler. Y. Öngen (Ed.), Divriği Ulu Camii ve Darü’ş-şifası (s. 159-228) içinde. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Acar, B. (1982). Kilim, cicim, zili, sumak, İstanbul: Eren Yayınları.
• Ali Ekber Dehxuda., “Lâle” Maddesi, Lugatname-i Dehhûda (Dehxuda Sözlüğü) (Farsça), Isfahan Kaimiye Bilgisayar Araştırmaları Merkezi Dicital Yayını, Vol. 26, pp. 440-446, İnternet, 24.03.2017.
• Aslanapa, O. (1972). Türk Sanatı, başlangıcından Büyük Selçukluların sonuna kadar I. İstanbul: Milli Eğitim Yayınevi.
• Aslanapa, O. (2005). Türk halı sanatının bin yılı, One thousand years of Turkish carpets. İstanbul: İnkılâp Yayınevi.
• Aslanapa, O. ve Durul, Y. (1973). Selçuklu halıları. İstanbul: Ak Yayınları.
• Baytop, T. (1992). İstanbul Lalesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını: 1415/Kültür Eserleri: 180.
• Birol, İ. A. ve Derman, Ç. (1991). Türk tezyini san’atlarında motifler / Motifs in Turkısh decorative arts. İstanbul: Kubbealtı Akademisi tür ve San’at Vakfı Yayını.
• Deniz, B. (1984). Kırşehir halıları. Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, III, 25-81.
• Deniz, B. (1985). Kula halıları. Bilim Birlik Başarı, 43, 13-19.
• Deniz, B. (1986a). Kırşehir halıları. Bilim Birlik Başarı, 47, 18-24.
• Deniz, B. (1986b). Gördes halıları. Bilim Birlik Başarı, 45, 13-19.
• Deniz, B. (1987). Mucur halıları. Bilim Birlik Başarı, 48, 20-24.
• Deniz, B. (2000). Türk Dünyasında halı ve düz dokuma yaygıları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Deniz, B. (2005a). Anadolu-Türk halı sanatının serüveni-I. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, 7, 24-46.
• Deniz, B. (2005b). Türk halı sanatının kaynakları. Sanat Tarihi Dergisi, Yard. Doç. Dr. Lâle Bulut’a Armağan, XIV, 1, 79-103.
• Ebul Gazi Bahadır Han, Secerei Türkiyye, Desmosinos Yayını, s. 19.
• Erbek, G. (1986a). Hayat Ağacı motifi–I. Antika, 15, 26-35 (İng. 36-41).
• Erbek, G. (1986b). Hayat Ağacı motifi-II. Antika, 16, 26-33 (İng. 34-38).
• Ergun, P. (2004). Türk kültüründe ağaç kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Ersoy, A. (1990). Osmanlı saray kilimleri. İlgi, 61, 2-7.
• Evliya Çelebi, Seyahatname, C. VII, s.740-47.
• Gagavuzca-Rusça-Moldovamnca Sözlük, Moskova, 73, s. 314.
• İrepoğlu, G. (2012). Lâle doğada, tarihte, sanatta, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karamağaralı, B. (1998). Ejder ve lotus motifi’nin halı seccâdelerdeki ikoğnoğrafisi / Icography of demon and lotus patterns on prayer rugs. Arış, Üç Aylık Halı, Dokuma ve İşleme Sanatları Dergisi, 4, 32- 39.
• Kartal, A. (1998). Klâsik Türk Şiirinde lâle. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kur’an, Sure 14: 24; Kur’an, Sure: 53;14; Kur’an; Sure:19 /23, Kur’an; Sure: 95 /1; Kur’an; Sure: 24/35.
• Manof, A. (1939). Gagauzlar. Ankara: Varlık Neşriyat.
• Öney, G. (1968). Anadolu Selçuk sanatında hayat ağacı motifi/ Das lebensbaum motiv in der Seldschukischen Kınst in Anatolien. Belleten, XXXII, 125, 25-36.
• Pelit, T. (1986). Vakıflar Kilim ve Düz Dokuma Yaygılar Müzesi’nden 16-17. yy. Osmanlı Saray Sanatı Üslübunda desenli iki kilim. Antika, 13, 7-9 (ing. 9-11).
• Petsopoulos, Y. (1979). Les kilims, tapis tissés et brodés du Moyen-Orient. Frieburg.
• Reşid-eddin, Cami-üt Tevârih, T.V.O. 19.
• Schimmel, A. (2000). Sayıların gizemi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Schimmel, A. (2004). Tanrının yeryüzündeki işaretleri, İslâma görüngübilimsel yaklaşım. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Sürür, A. (1992). Hayat ağacı motifi ve Türk tekstil sanatlarında uygulamalar. IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, V (s. 193-201) içinde. Ankara: Maddî Kültür, Kültür Bakanlığı, Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayını.
• Wikipedia, The Frıee Encyclopedia, p.1, İnternet, 24.03.2017.
• Yetkin, Ş. (1963). Zwei Turkische kilims. E. Diez ve O. Aslanapa (Ed.), Beiträge zur kunstgeschichte, Asiens: In memoriam E. Diez (s. 182-192) içinde. İstanbul: Baha Matbaası.
• Yetkin, Ş. (1971a). İstanbul’da Hekimoğlu Ali Paşa Camiinden hayvan figürlü bir Türk kilimi. Vakıflar Dergisi, IX, 327-331.
• Yetkin, Ş. (1971b). Türk kilim sanatında yeni bir grup, saray kilimleri. Belleten, XXXV, 138, 217-227.
• Yetkin, Ş. (1974). Türk halı sanatı. İstanbul: Çağlayan Basımevi.
• Yetkin, Ş. (1978a). Divriği Ulu Cami’nde Bulunan Osmanlı Saray Sanatı Üslûbundaki kilimler. Belleten, XLII, 165-168, 53-63 (ing.64-68).
• Yetkin, Ş. (1978b). Divriği Ulu Camii’nde Bulunan Osmanlı Saray Sanatı Üslûbundaki kilimler. Divriği Ulu Cami ve Darü’ş-şifası (s.428-443) içinde. Ankara: Vakıflar Müdürlüğü Emel Matbaası.
• Yetkin, Ş. (1981). Osmanlı Saray Sanatı Üslûbundaki kilimlerden iki yeni örnek. Vakıflar Dergisi, XIII, 375-386.
• Yetkin, Ş. (1982). The Kilims in Ottoman Court Style dıscovered in Divriği Ulu Mosque. G. Fehér (Ed.), Fıfth Internatıonal Congress Of Turkısh Art (s. 907-920) içinde. Budapest.