Büyük Selçuklular Öncesi Kelam Ekollerine Genel Bir Bakış

Yıl 2018, Sayı: 11, 233 - 258, 25.06.2018

İlhan Baran

Öz

Hz. Peygamber devrinde ve siyasi
istikrarın güçlü olduğu sonraki dönemde Müslümanlar arasında itikâdî bir
ayrışma söz konusu değildir. Hz. Ali döneminde gerçekleşen Tahkim olayı ilk
itikâdî farklılaşmayı sergileyen Haricilerin doğmasıyla sonuçlanmıştır. Bu
harekete bir tepki olarak da ircâ fikri neşet etmiştir. Söz konusu konular,
süreç içerisinde siyasi bağlamından kopmuş ve farklı İslam coğrafyalarındaki
ilim meclislerinde tartışılmaya başlamıştır. Öte yandan yeni fethedilen
yerlerde karşılaşılan dinler ve felsefi akımlar, Müslümanları, Selef’in
kullanmadığı farklı argümanlar kullanmaya zorlamıştır. Ayrıca onların
gündeminde olmayan birçok tartışmayı da içlerine taşımıştır. Bunlardan olan
“müteşâbih ayetler” ve “kelâmullah” konuları, aklı, nassa önceleyen Mutezile ve
literal okuyucu Hanbelîler gibi fırkaların birbirinden kalın çizgilerle
ayrılmasına neden olmuştur. Önderleri Ahmed b. Hanbel’in vefatından sonra daha
da katılaşan Hanbelîlerin ifadelerinde tecsim ve teşbihe varmaları,
Mutezile’nin ise akılcılıkta aşırıya kaçıp “aklî şeriat” söylemini geliştirmesi,
Eş’ariyye ve Mâtûridiyye adlarıyla Ehl-i Sünnet’i temsil eden vasat iki ekolün
ortaya çıkmasıyla sonuçlanmıştır. Eş’ariyye’nin, Mâtûridiyye’nin aksine merkez
İslam coğrafyasında doğması ve Mutezile ile yoğun mücadelesi onu ön plana
çıkarmıştır. Eş’ariyye ve Mutezile arasındaki etkileşim, onların da müteşâbih
ayetleri tevil etmesiyle sonuçlanmıştır. Bunun neticesinde Hanbelîlerin
düşmanlığını celp etmiş ve baskıya maruz kalmıştır. Fakat Nizamülmülk ile
birlikte Büyük Selçuklular tarafından desteklenecek Eş’arîler, Hanbelîlerle
zaman zaman çatışmaların yaşandığı Ehl-i Sünnet’i temsil mücadelesi içine
girerek onlara galebe çalacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, , Kelâmî Ekoller, Mutezile, Eşârîlik, Hanbelîlik, Büyük Selçuklular

An Overview of the Sects of the Kelam before Great Seljuks

Öz

During the time of His Holiness Muhammad and the following period of
strong political leadership, there were no disintegration between the Muslims
based on faith. With the event of Arbitration (Tahkim) that occurred in the
period of His Holiness Ali, the first differentiation in faith was born with
the Kharijites. As a reaction to this movement, the idea of execution (icra)
came into existence. These ideas alienated from their political context in time
and began to be discussed in the scientific assemblies in different Islamic
lands. On the other hand, religions and philosophical movements encountered in
the newly conquered lands forced Muslims to use different arguments that
predecessors did not use. They also conducted several discussions that were not
on the agenda of predecessors. The topics of "cognate verses" and
"the word of God" have led to the separation of the parties such as
Mutezileh that prioritized mind before dogma and Hanbelis who were literary
readers with permanent lines. The approach of Hanbelis, who hardened after the
death of their leader Admed bin Hanbel, towards embodiment and similitude, and
excessive rationalism of Mutezile who developed the rhetoric of “rational
sharia,” led to the development of two mediocre schools that represented the
followers of Sunnah under the names of “Esharriyah” and “Maturiddiyah.” The
fact that Esharriyah was born in central Islamic lands and its struggle against
Mutezile made it more prominent. The interaction between the Esharriyah and
Mutezile in the process resulted in their transliteration of the cognate verses
as well. Thus, it made Hanbelis an enemy and they received a pressure from the
Hanbelis. However, the Eshariyah were supported by Nizam al-Mulk and Great Seljuks and started a struggle to represent the
followers of Sunnah where they had to fight the Hanbelis and prevail.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Kalami schools, Mutezile, Eshariyah, Hanbelism, Great Seljuks

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet.“el-Mu’temed”. DİA, 31:381, İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. Thk. İbrahim Ramazan, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2008.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir. Usûlü’d-dîn. Nşr. Darülfünun İlahiyat Fakültesi, İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir b. Tayyib el-Basrî. el-İnsâf fîmâ yecibu i’tikâduhu ve lâ yecûzü’l-cehlu bihi. Thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî, Beyrut: Daru’t-Tevfik, 2000.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir b. Tayyib el-Basrî. Temhîdü’l-evâi’l ve telhisü’d-delâil. Thk. İmadüddin Ahmed Haydar, Beyrut: Müessesetü’s-Sakâfe, 1987.
• Barthold, Vasiliy Vladimiroviç. Târîhü’t-Türk fi’l-Asye’l-vustâ. Çev. Ahmed Said Süleyman, Mısır: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1996.
• Braun, Edward. Târîhü’l-edeb fî İrân mine’l-Firdevsî ile’s-Sâdî. Çev. İbrahim Emin eş-Şevâribî, Mısır: Mektebetü’s-Sakafetü’d-Diniyye, trz.
• Ceyhan, M. Akif. “Josef Van Ess’in Tahlilleri Işığında Kelâmın Doğuşu ve Metodu” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 13/1: 215-233.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî. el-İrşâd ilâ kavâtı’i’l-edilleti fî usûli’l-i’tikâd. Thk. Muhammed Yusuf Musa- Ali Abdülmünim, Mısır: Mektebetü’s-Saâde, 1950.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. Thk. Ali Sâmî en-Neşşâr, İskenderiye: Menşeü’l-Meârif, 1966.
• Ebû Ya’lâ, Muhammed b. Hüseyin b. Muhammed b. el-Ferrâ. İbtâlü’t-te’vîlât li ahbâri’s-sıfât. Thk. Ebû Abdillah mıhammed b. Hamd. 2 Cilt. Kuveyt: Daru Îlâfi’d-Düveliyye, trz.
• Ebû Zehra, Muhammed. Târîhu’l-mezâhibi’l-İslâmiyye fi’s-siyâseti ve’l-akâidi ve târîhu’l-mezâhibi’l-fıkhiyye. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabî, trz.
• Erdem, Gazi, “İslam Kültür Tarihinin İlk İlimler Akademisi Beytü’l-Hikme” Dini Araştırmalar, 16/42: 57-77.
• Erkol, Ahmet. İbn Rüşd’ün Kelm Eleştirisi. Ankara: Fecr Yayınevi, 2007.
• Erkol, Ahmet. “Eşarî Dönemi Arap Düşünce Biçimi ve Eşarî Düşüncesinde Şâfiî’nin Etkisi” Marife, 3/2: 165-184.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâîl. el-İbâne an usûli’d-diyâne. Beyrut: Daru İbn Zeydûn, trz.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâîl. Kitâbü’l-Lüma’ fi’r-reddi ala ehli’z-zeygi ve’l-bida’. Thk. Hamûde Garâbe, Mısır: Matbaatü Mısır, 1955.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâîl. Makâlâtü’l-İslâmiyyin ve ihtilâfü’l-musallîn. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1999.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-İktisâd fi’l-i’tikâd. Thk. Muvaffak Fevzi el-Ceber, Dımaşk: Daru’l-Hikme, 1994.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Faysalü’t-tefrika beyne’l-İslâm ve’z-zendeka. (Mecmû’atü Resâili’l-İmâm el-Gazâlî içinde), Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Harman, Veizr. Ebu Mansûr Abdulkâhir el-Bağdadî’nin Bilgi Teorisi, Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Harman, Veizr. “Osmanlı Dönemi Eşarî Mezhebinin Güçlü Olmasının Muhtemel Sebepleri”. Kelam Araştırmaları, 13/1: 167-189.
• Huşeym, Ali Fehmi. el-Cübbâîyyan: Ebû Ali ve Ebû Haşim. Trablus: el-Câmi’atü’l-Lîbiyye, trz.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasan b. Hibbetullah ed-Dımaşkî. Tebyînü kizbi’l-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-İmâmi’l-Eş’arî. Thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî, Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2010.
• İbn Ebî Usaybiâ, Muvaffaküddin Ebü’l-Abbâs Ahmed b. el-Kâsım el-Hazercî. ‘Uyûnü’l-enbâ fî tabakâti’l-etibbâ. Thk. Nizâr Rıdâ,Beyrut: Mektebetü’l-Hayât, trz.
• İbn Ebî Ya’lâ, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ebî Ya’lâ el-Ferrâ el-Bağdâdî. Tabakâtü’l-Henâbile. Thk. Abdurrahman b. Süleyman el-‘Üseymin. 3 Cilt. Riyad: el-Emânetü’l-Amme, 1419.
• İbn Ebi’l-Vefâ, Ebû Muhammed b. Adulkadir b. Muhammed el-Karşî el-Hanefî. el-Cevâhirü’l-mudîe fî tabakâti’l-Hanefiyye. Thk. Abdülfettah Muhammed el-Huluv, Cîze: Daru Hecer, 1993.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan el-İsfehânî. Te’vîlü’l-ahbâri’l-Müteşâbih/Müşkilü’l-hadîs. Thk. Daniel Gimaret, Dımaşk: el-Ma’hedü’l-Frensî li’d-Dirâsâti’l-Arabiyyeti bi Dımaşk, 2003.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan el-İsfehânî. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî, Thk. Ahmed Abdurrahim Sâyih, Kahire: Mektebetü’s-Sakafeti’d-Diniyye, 2005.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-âyân ve enbâu ebnâi’z-zemân. Thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Daru Sadır, trz.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim el-Mervezî. Kitâbü’l-Meârif. Thk. Servet Ukkâşe, Kahire: Daru’l-Meârif, trz.
• İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yâkûb İshak el-Verrâk. el-Fihrist. Beyrut: Daru’l-Marife, trz.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2001.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdulhalim b. Abdusselam. Mecmû’atü’l-fetâvâ. Thk. Amir el-Cezzar-Enver el-Baz. 37 Cilt. Mısır: Daru’l-Vefa, 2005.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdulkerim b. Abdulvâhid eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târih, Thk. Şeyh Halil Me’mun. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife,2002.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya b. el-Murtazâ. Bâbu zikri’l-Mu’tezile min kitâb el-Münye ve’l-emel. Thk. Toma Arnold, Haydarabad: y.y., 1316.
• İmâre, Muhammed. Müslimûne süvvâr. Kahire: Darüş-Şurûk, 1988.
• İmâre, Muhammed. es-Selefiyye. Tunus: Daru’l-Ma’arif li’t-Tibâ’e ve’n-Neşr, trz.
• İmâre, Muhammed. Teyârâtü’l-fikri’l-İslâmî. Kahire: Dârü’ş-Şürûk, 2008.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddin Şehfûr. et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzu firaki’n-nâciyeti ‘ani’l-firaki’l-hâlikin. Thk. Kemal Yusuf el-Hût, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• İsnevî, Cemalüddin Abdurrahim b. Hasan eş-Şâfiî. Nihâyetü’s-sûl fî şerhi Minhâci’l-usûl. 4 Cilt. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1343.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Keskin, Mehmet. Eş’arîliğin Teşekkül Süreci “el-Eş’arî Dönemi”. Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2005.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie Mezhebi: Doğuşu, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”. GÜÇİFD, 1/1: 168-210.
• Mağzâvî, Mustafa, Devru’l-amili’s-siyâsî fî intişâri’l-mezhebi’l-Eş’arî, Cezayir: Câmi’atü’l-Cezâir, 2008.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Mahmud es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevhid. Thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, Beyrut: Daru Sadır, 2010.
• Neşşâr, Ali Sâmî, Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. 2 Cilt. Kahire: Daru’l-Meârif, trz.
• Nizamülmülk et-Tûsî. Siyâsetnâme. Çev. Yusuf Bekkâr, Amman: Mektebetü’l-Üsreti’l-Ürdüniyye, 2012.
• Râvendî, Ebû Bekir Necmüddin Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürûr fî târîhi’d-devleti’s-Selcûkiyye. Çev. İbrahim Emin eş-Şevâribî-Abdünnaim Muhammed Hasaneyn-Fuad Abdülmu’ti es-Seyyâd, Kahire: el-Meclisü’l-A’la li’s-Sakâfe, 2005.
• Safedî, Salahuddin Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Thk. Ahmed el-Arnavût-Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Subkî, Tâcüddin Ebû Nasr b. Ali b. Abdülvehhab b. Abdülkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-kübrâ. Thk. Mahmud Muhammed et-Tennâhî-Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Daru İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, trz.
• Süt, Abdunnasır. İslam Düşüncesinde İlk Muhalifler Ma’bed el-Cühenî ve Gaylân ed-Dımaşkî. Ankara: Fecir Yayınları, 2014.
• Şehristânî, Ebû’l- Feth Muhammed b. Abdulkerim. el-Milel ve’n-nihal. Thk. Kisrâ b. Salih Ali, Beyrut: Müessesetü’Ririsâle, 2011.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir. Tarihu’t-Taberî. 6 Cilt. Lübnan: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Küllâb”. DİA, 20:156-157, İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Düvelü’l-İslâm. Thk. Hasan İsmail Merve. 2 Cilt. Beyrut: Daru Sadır, 1999.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-‘İber fî haberi men gaber. Thk. Ebû Hâcer Muhammed Saîd. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lami’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnavut-Muhammed Naim el-‘Arkûsî. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1982.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm. Thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 53 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, 1990.