Osmanlı Devleti'nde Kilise ve Havra Politikasına Yeni Bir Bakış: Çanakkale Örneği

Yıl 2014, Cilt: 12 Sayı: 16, 35 - 87, 06.01.2014

Aşkın Koyuncu

https://doi.org/10.17518/caty.79425

Cited By: 7

Öz

Osmanlı Devleti’nde Islahat Fermanı’nın ilanına kadar şer‘î hukuk doğrultusunda
yeni kilise ve havra inşası yasaktı. Mevcut olan mabetlerin aslına uygun
olarak tamiri veya yeniden inşası ise Sultanın onayına bağlı idi. Ayrıca, tamir
esnasında binanın yükseltilmesi ve genişletilmesi yasaktı. Sonradan ihdas edilen
mabetlerin ve aslına uygun olmadan tamir edilen kısımların yıkılmasına
dair pek çok örnek mevcuttur. Ancak, bu sıkı kurallara rağmen, gerek Osmanlı
döneminde kurulan şehirlerde, gerekse sulhen veya anveten fethedilen şehirlerde
dahi yeni kilise ve havralar inşa edilmiş ve bunların bazıları ayakta kalmayı
başarmıştır. Ayrıca, 16. ve 18. yüzyıllarda özellikle Rumeli’de köylerde ve kırsal
kesimlerde yeni kiliseler ve hatta manastırlar yapılmıştır. Bunların inşasına
Sultanlar tarafından resmî izin verildiğine dair herhangi bir örnek yoktur,
ancak yeni kilise ve havraların zaman içinde meşrulaştığı görülmektedir. Bu
tür yeni mabetlerin inşasına nasıl izin verildiği ve devamına göz yumulduğu
meselesi bu çalışmanın başlıca problematiğini teşkil etmektedir. Çanakkale’de
de 17. ve 18. yüzyıllarda Rum ve Ermeni kilisesi ile bir Yahudi havrası zuhur
etmiştir. 1852’de ise ruhsatsız olarak bir Katolik kilisesi yapılmıştır. Bu çalışmada
Osmanlı Devleti’nin kilise ve havralar konusundaki resmî politikası ile
uygulamadaki örnekleri gözden geçirdikten sonra Çanakkale’deki Rum, Ermeni,
Yahudi ve Katolik mabetlerinin ortaya çıkış sürecini inceleyeceğiz. Ayrıca, Islahat
Fermanı öncesi ve sonrasında Osmanlı Devleti’nin Çanakkale’deki kilise ve
havralarla ilgili politikalarını değerlendireceğiz.

Anahtar Kelimeler

Çanakkale, Kilise, Havra, Rüşvet, İstislâh, Hoşgörü

Kaynakça

• I. Arşivler
• -Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Babıâli Evrak Odası (BEO)
• Bab-ı Asafi Divan-ı Hümâyûn Sicilleri Kilise Defterleri (A.DVNS.KLS.d.), No. 3, No. 4.
• Cevdet, Adliye (C. ADL)
• Cevdet, Belediye (C.BLD)
• Cevdet, Dâhiliye (C.DH)
• Cevdet, Saray (C.SM)
• Dâhiliye Nezâreti, Mektubî Kalemi (DH.MKT)
• Hâriciye Nezâreti, Mektubî Kalemi (HR.MKT)
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT)
• İbnülemin, Vakıf (İE.EV)
• İrâde, Adliye ve Mezâhib (İ.AZN)
• İrâde, Dâhiliye (İ.DH)
• İrâde, Şurâ-yı Devlet (İ.ŞD)
• Sadâret Mektubî Kalemi Evrakı (A.MKT)
• Sadâret Mektubî, Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM) Şurâ-yı Devlet (ŞD)
• Tapu Tahrir Defterleri (TT.d), No. 59 -Milli Kütüphane
• Çanakkale Şer‘iyye Sicili, No. 1120, H. 1246-1248 (1830-1832).
• II. Yayınlanmış Defter ve Vesikalar
• 166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530): Hüdâvendigâr, Biga, Karesi, Saruhân, Aydın, Menteşe, Teke ve Alâiye Livâları, Dizin ve Tıpkıbasım, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 1995.
• 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564–1565), c. I, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara, 1995.
• 85 Numaralı Mühimme Defteri (1040-1041 (1042)/1630-1631 (1632), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara, 2002.
• Ahmed Refik, Onikinci Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı (1689-1795), Enderun Kitabevi, İstanbul 1988.
• Ahmed Refik, Onuncu Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı (1495-1591), Enderun Kitabevi, İstanbul 1988.
• Ahmed Refik, Türk İdaresinde Bulgaristan (973-1255), 2. Bsk. Enderun Kitabevi, İstanbul 1989.
• Bosna-Hersek İle İlgili Arşiv Belgeleri (1516-1919), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 1992.
• III. Süreli Yayınlar
• Salnâme-i Vilâyet-i Cezâir-i Bahr-i Sefid, Defa 1, Sene 1287, Cezâir-i Bahr-i Sefid Vilâyeti Matbaası, [y.y.], 1287.
• IV. Kitap ve Makaleler
• Adıyeke, Nuri, “Islahat Fermanı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Gay- rimüslimlerin Yaşantılarına Dair”, Osmanlı, c.4, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, ss.255-261.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, c.1, İstanbul 1990.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, c.3, İstanbul 1991.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, c.6, İstanbul 1993.
• Akgündüz, Ahmet, Pax Ottoman: Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Yönetimi, Timaş Ya- yınları, İstanbul 2008.
• Akman, Mehmet, “Kilise ve Havraların İslâm-Osmanlı Hukuk Tarihindeki Yeri”, İLAM Araş- tırma Dergisi, c.1, S. 2, 1996, ss. 133-144.
• Akman, Mehmet, “Kilise”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 26, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2002, ss. 16-18.
• Bakkal, Ali, “İnanç Özgürlüğü Açısından Mâbetlere ve Mânevî Değerlere Saygı”, İnsan Hakları ve Din (Sempozyum) Bildiriler, 15–17 Mayıs 2009, Çanakkale, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Çanakkale 2010, ss. 201-225.
• Barkan, Ömer Lûtfi, XV. ve XVI ıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, Birinci Cilt: Kanunlar, Burhaneddin Matbaası, İstanbul 1943.
• Beydilli, Kemal, “Osmanlı Döneminde Kilise Siyâsetinden Bir Kesit: II. Mahmud Devrinde Kilise Tamiri”, Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti, Ed. Azmi Özcan, Ensar Neş- riyat, İstanbul 2000, ss. 255-266.
• Boykov, Grigor-Machiel Kiel, “Tatarpazarcığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 40, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2011, s. 170-172.
• Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1996.
• Cuinet, Vital, La Turquie D’Asie: Géographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de L’Asie Mineure, Tome troisième, Ernest Leroux, éditeur, Paris, 1894.
• Çanakkale Kent Rehberi, Yay. Haz. Çanakkale Belediyesi, Çanakkale Olay Gazetesi Matbaası, Çanakkale 2005.
• Çatalcalı Ali Efendi, Açıklamalı Osmanlı Fetvâları: Fetâvâ-yı Ali Efendi, Cild-i Evvel, Açıkla- yan: H. Necati Demirtaş, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 2014.
• Delilbaşı, Melek, “Selânik ve Yanya’da Osmanlı Egemenliğinin Kurulması”, Belleten, c. LI, S. 199, 1987, ss. 75-101.
• Demircan, Hüsnü, Osmanlı Klasik Dönemi Biga Tarihi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2000.
• Demirel, Muammer, “Construction of Churches in Ottoman Provinces”, Frontiers of Ottoman Studies: State, Province, and the West, Vol. II, Eds. Colin Imber, et al, I.B. Tauris, London & New York 2005, pp. 211-224.
• Düzdağ, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebussu’ûd Efendi’nin Fetvalarına Göre Kanunî Devrinde Osmanlı Hayatı: Fetâvâ-yı Ebussu’ûd Efendi, Şûle Yayınları, İstanbul 1998.
• Ekin, Ümit, “Bir Sakk Mecmuasına Göre 17. Yüzyılda Tokat”, Karadeniz Araştırmaları, S. 20, Kış 2009, ss. 59-71.
• Ercan, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimlerin Giyim, Mesken ve Davranış Hukuku”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), c. 1, S. 1, Haziran 1990, ss. 117-125.
• Ercan, Yavuz, “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukuki, İçtimai ve İktisa- di Durumu”, Belleten, c. XLVII, S. 188, Ekim 1983, ss. 1119-1149.
• Ercan, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi, Ankara 2001.
• Eren, Ramazan, Çanakkale Yöresi Türk Devri Eserleri, Çanakkale Valiliği, Çanakkale 2012.
• (Ergin), Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Belediye, c. I, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul 1338/1922.
• Erten, İsmail, Çanakkale: Kent Yazıları, Aynalı Pazar Yayınları, Çanakkale 2006.
• Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, 2. bsk. Risale Basın-Ya- yın Ltd, İstanbul 1996.
• Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Müellifi: Evliya Çelebi Mehemmed Zıllî ibn Derviş, c. 5, İkdam Matbaası, Dersaadet, 1315.
• Gerlach, Stephan, Türkiye Günlüğü: 1577-1578, 2.Cilt, Ed. Kemal Beydilli, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007.
• Giakoumis, Konstantinos – Dritan Egro, “Ottoman Pragmatism in Domestic Inter-Religious Affairs: The Legal Framework of Church Construction in the Ottoman Empire and the 1741 Firman of Ardenicë Monastery”, Ηπειρωτικά Χρονικά, Vol. 44, 2010, pp. 73-127.
• Giakoumis, Konstantinos, “Dialectics of Pragmatism in Ottoman Domestic Interreligious Af- fairs. Reflections on the Ottoman Legal Framework of Church Confiscation and Cons- truction and a 1741 Firman for Ardenicë Monastery”, Balkan Studies, Vol. 47, 2013, pp. 73-132.
• Gölen, Zafer, “Tanzimât Döneminde Bosna Hersek’te Kilise İnşa ve Onarım Faaliyetleri”, Bel- leten, c. LXV, S. 242, Nisan 2001, ss. 215-242.
• Gradeva, Rossitsa, “From the Bottom Up and Back Again until Who Knows When: Church Restoration Procedures in the Ottoman Empire, Seventeenth-Eighteenth Centuries (Pre- liminary Notes),” Political Initiatives “From the Bottom Up” in the Ottoman Empire, Ed. Antonis Anastasopoulos, Crete University Press, Rethymno 2012, pp. 135-163.
• Gradeva, Rossitsa, “On Zimmis and Their Church Buildings: Four Cases from Rumeli”, Grade- va, Rossitsa, War and Peace in Rumeli: 15th to Beginning of 19th Century, The Isis Press, İstanbul 2008, pp. 179-213.
• Gradeva, Rossitsa, “Orthodox Christians and Ottoman Authority in late-seventeenth-century Crete”, The Eastern Mediterranean under Ottoman Rule: Crete 1645-1840, Ed. Antonis Anastasopoulos, Crete University Press, Rethymno 2008, pp. 177-201.
• Gradeva, Rossitsa, “Ottoman Policy towards Christian Church Buildings”, Etudes Balkaniques, No. 4, 1994, pp. 15-36.
• Güler, Ali, “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Din-İbadet, Eğitim-Öğretim Hürriyet- leri ve Bu Bakımdan “Kilise Defterleri”nin Kaynak Olarak Önemi (4 Numaralı Kilise Defteri’nden Örnek Fermanlar)”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 9, 1998, ss.155-175.
• Güler, Zeynep Suda, “Şu Gemide Ben de Olsaydım”: Çanakkale’den Savaş Dışı Anılar, Turkuaz Yayınları, İstanbul, 2007.
• İnalcık, Halil, “The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City”, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 23/24, (1969/1970), pp. 229-249.
• Kalfa, Şehabettin, “Çanakkalede Yerleşim ve 19.yy. da Mahalleler”, <http://www.gezikolik. com/tr/tarih_kultur/genel_bilgiler/turkiye/canakkale/canakkalede_yerlesim_ve_19_yy__ da_mahalleler_/e_4021.aspx>, Son güncelleme: 13 Ekim 2008.
• Karataş, Ali İhsan, “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlere Tanınan Din ve Vicdan Hürriyeti”, T.C. Uludağ Üniversitesi, İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c. 15, S. 1, 2006, ss. 267-284.
• Kenanoğlu, Macit, Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, Klasik Yayınları, İstanbul 2004.
• Kılıç, Muharrem, “Osmanlı Fetvâ Literatüründe Gayrimüslimlere Tanınan Din ve İbadet Öz- gürlüğü Fetâvâ-yı Ali Efendi Örneklemi”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 13, 2009, ss. 63-82.
• Kiel, Machiel, “Central Greece in the Suleymanic Age. Preliminary Notes on Population Growth, Economic Expansion and its Influence on the Spread of Greek Christian Cultu- re”, Soliman le Magnifique et son Temps, Actes du Colloque de Paris Galeries Nationales du Grand Palaise 7-10 Mars 1990, Gilles Veinstein (Publiés par), La Documentation Fran- çaise- Paris 1992, pp. 399-424.
• Kiel, Machiel, “Hrăzgrad-Hezārgrad-Razgrad: The Vicissitudes of a Turkish Town in Bulgaria”, Turcica, Vol. XXI-XXIII, 1991, pp. 495-562.
• Kiel, Machiel, “Tatar Pazarcık. A Turkish Town in the Heart of Bulgaria, Some Brief Remarks on its Demographic Development 1485-1874”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 22-26 Ey- lül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, V. Cilt, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994, ss. 2567-2581.
• Kiel, Machiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Assen/Maastricht, Van Gor- cum 1985.
• Kiel, Machiel, Bulgaristan’da Osmanlı Dönemi Kentsel Gelişimi ve Mimari Anıtlar, (Çev. İlk- nur Kolay), Kültür Bakanlığı, Ankara 2000.
• Knight, William, A Diary in the Dardanelles: Written on Board the Schooner “Corsair,” While Beating Through the Straits from Tenedos to Marmora, London 1849.
• Korkmaz, Şerif, “Çanakkale’de Yangınlar (1836–1866)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğ- rafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, c. XXIX, S. 48, Eylül 2010, ss. 51-69.
• Korkmaz, Şerif, “Osmanlı Sultanlarının Gelibolu ve Çanakkale Gezileri”, A. Ü. Türkiyat Araş- tırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), S. 47, 2012, ss. 303-318.
• Korkmaz, Şerif, “Tanzimat Sonrası Çanakkale’nin İdari ve Nüfus Yapısı”, Çanakkale Araştır- maları Türk Yıllığı, S.3, 2005, ss. 108-136.
• Koyuncu, Aşkın, “Tanzimat Dönemi Eğitim Reformları Işığında Çanakkale’de Gayrimüslim ve Ecnebi Mektepleri”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl. 11, S. 15, Güz 2013, ss. 77-127.
• Koyuncu, Nuran, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Din ve Vicdan Hürriyetleri Bağla- mında Mâbedlerin Hukuki Statüsü, Adalet Yayınevi, Ankara 2014.
• Kulu, Mustafa, “1530’larda Çanakkale Yöresinde Yerleşim ve Nüfus”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S. 2, Mart 2004, ss. 197-240.
• Kulu, Mustafa, “Kale-i Sultaniye’de Yahudi Yerleşimi ve Nüfusu”, Çanakkale Savaşları Tarihi, c. II, Ed. Mustafa Demir, Değişim Yayınları, İstanbul, 2008, ss. 805-823.
• Kulu, Mustafa, A Brief History of the Dardanelles Jews during Early Tanzimat Years (1839- 1845), Unpublished MA Thesis, Department of History, Middle East Technical Univer- sity, Ankara, 2005.
• Loklar, Behçet, Tanzimat Dönemi’nde Biga Sancağı’nda Cizye Rejimi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2012.
• Lory, Bernard, “The Vizier’s Dream: ‘Seeing St. Dimitar’ in Ottoman Bitola”, History and Ant- hropology, Vol. 20, No. 3, September 2009, pp. 309-316.
• Menteşîzâde Abdürrahim, Fetâvâ-yı Abdürrahim, tsh. İbrahim Saib, c. 1, [Darü’t-Tıbaati’l- Âmire (Matbaa-i Âmire)] , İstanbul 1243 (1827).
• Mutaf, Abdülmecit, “Balıkesir’de İskan Edilen Ermenilerin Yönetim ve Müslüman Halkla İliş- kileri”, Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl. 1, S. 1, 2003, ss. 71-80.
• Öntuğ, Mustafa Murat, “Balıkesir’deki Ermeni Kilisesi ve Mektep Açma Faaliyetleri”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S.19, 2006, ss. 343-364.
• Özen, Şükrü, “İstislâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 23, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2001, ss. 383-388.
• Öztürk, Levent, “Kilise”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 26, Türkiye Diyanet Vak- fı, Ankara 2002, ss. 14-16.
• Satış, İhsan, “Tanzimat Döneminde Kudüs ve Çevresinde Avrupalı Devletlerin Nüfuz Müca- delesinden Bir Kesit: Hristiyan Cemaatlerin İmar Faaliyetleri”, OTAM (Ankara Üniversi- tesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 34, Güz 2013, ss.185-221.
• Shaw, Stanford J., Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler, Çev. Meriç Sobutay, Kapı Yayınları, İstanbul 2008.
• Soykan, T. Tankut, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler: Klasik Dönem Osmanlı Hu- kukunda Gayrimüslimlerin Hukukî Statüsü, Ütopya Kitabevi Yayınları, İstanbul 1999.
• Şakiroğlu, Mahmut H., “Fatih Sultan Mehmed’in Galatalılara Verdiği Fermanın Türkçe Metin- leri”, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 14, S. 25, 1983, ss. 211-224.
• Şeker, Mehmet, Anadolu’da Bir Arada Yaşama Tecrübesi: Türkiye Selçukluları ve Osmanlılar’da Müslim-Gayrimüslim İlişkileri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000.
• Şeyhülislam Feyzullah Efendi, Fetâvâ-yı Feyziye, Haz. Süleyman Kaya, Klasik, İstanbul 2009.
• Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi, Behçetü’l-Fetâvâ, Haz. Süleyman Kaya vd., Klasik, İstanbul 2011.
• Tolun, Veysel, “Çanakkale: Ottoman Gateway to the Mediterranean”, City of Legends and Epics: Çanakkale, Ed. Filiz Özdem, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012, ss. 11-159.
• Tuncel, Metin, “Çanakkale”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 8, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1993, ss. 197-199.
• Ünlü, Mucize, “Tanzimat Sonrasında Samsun Çevresinde Gayrimüslimlerin Kilise ve Mektep İnşa ve Tamir Faaliyetleri”, http://www.kultur.samsun.bel.tr/ samsem2006/doc/010.pdf, Son Erişim: Ocak 2014, ss. 149-162.