DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TE ZAMAN KAVRAMINA AİT SÖZ VARLIĞI

Yıl 2018, Cilt: 16 Sayı: 1, 81 - 100, 31.03.2018

Cihan Çakmak

Öz

Dîvânu Lugâti’t-Türk,
Türk dili tarihinin ve Karahanlı döneminin bize kalan en önemli eserlerinden
biridir. Asıl adı Kitâbü
Dîvânu Lügâti’t-Türk olan eser Türkçenin bilinen ilk sözlüğüdür. 1072’de
yazılmaya başlanan eser 1077 yılında tamamlanmış ve Abbasi halifesi Ebü’l-Kasım
Abdullah’a sunulmuştur. Araplara Türkçeyi öğretmeyi amaç edinen Dîvân’ın yazarı
Kâşgarlı Mahmud Türklerin yaşadıkları coğrafyaları at sırtında
karış karış gezerek onların dilleri, kültürleri, âdetleri,
gelenek-görenekleri, yemek kültürleri, giyim kuşamları gibi o döneme ait çok
sayıda önemli bilgiyi bizlerle paylaşmıştır. Diyarbakırlı Ali Emirî Efendi
tarafından 1917’de İstanbul Beyazıt Sahaflar Çarşısındaki bir sahaftan satın
alınan Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün tek yazma nüshası bulunmaktadır. Yaklaşık 8000
Türkçe kelimenin Arapça karşılığının verildiği eserde Kâşgarlı,
Türkçe kelimelerin karşılıklarını göstermiş ve bunu halk dilinden derlediği
örneklerle açıklamıştır. Türklerin boyları, örf, âdet ve gelenekleri üzerine
önemli bilgilerin yer aldığı eserde aynı zamanda Türk dünyasını merkeze alan
bir dünya haritası da yer almaktadır. Dîvânu
Lugâti’t-Türk hakkında ilk çalışma Kilisli Muallim Rıfat Bilge tarafından
yapılmıştır. Eser, Besim Atalay tarafından Türkçeye çevrildikten sonra Dîvân üzerinde
çok sayıda kitap, makale ve tez çalışması yapılmıştır.

Çalışmamızda Dîvânu
Lügâti’t-Türk’te yer alan zaman kavramına ait söz varlığı alfabetik olarak
listelenmiştir. Elde edilen dil malzemesi güne bağlı zaman kelimeleri, aylara
ait zaman kelimeleri, mevsimlere ait zaman kelimeleri gibi başlıklar altında
sıralanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t-Türk, Kâşgarlı Mahmud, söz varlığı, zaman kelimeleri

Kaynakça

• CAFEROĞLU, Ahmet (2000). Türk Dili Tarihi I-II, İstanbul: Enderun Kitabevi. ÇAKMAK, Cihan (2015). “Dîvânu Lugâti’t Türk’te Araç Gereçlere Ait Söz Varlığı”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic (ISSN:1308-2140), Vol. 10/16, Fall 2015, s. 427-460. ERCİLASUN, Ahmet Bican (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları. ERCİLASUN, Ahmet Bican (2007). Makaleler, Ankara: Akçağ Yayınları. KÂŞGARLI, Mahmud (2006). Divanü Lûgat-it-Türk Cilt IV , (Haz. Besim Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KÂŞGARLI, Mahmud (2006). Dîvânü Lugati’t-Türk, Cilt I, (Çev. Besim Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KÂŞGARLI, Mahmud (2006). Dîvânü Lugati’t-Türk, Cilt II, (Çev. Besim Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KÂŞGARLI, Mahmud (2006). Dîvânü Lugati’t-Türk, Cilt III, (Çev. Besim Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KÂŞGARLI, Mahmud (2006). Dîvânü Lugati’t-Türk, Cilt IV, (Çev. Besim Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KÂŞGARLI, Mahmud (2014). Divanü Lûgat-it-Türk Cilt IV , (Haz., Ahmet Bican Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.