OSMANLI DÖNEMİ BOSNALI BAZI MÜFESSİRLER ÜZERİNE-I (1463-1878)

Yıl 2017, Sayı: 10, 25 - 51, 29.11.2017

Ekrem Gülşen

Öz

Osmanlı Devleti, Selçuklulardan çok zengin bir kültür
mirası devralmış ve bunu daha da ileriye taşımak için gayret sarf etmiştir.
Fethedilen yerlere ilk önce cami, yanında medrese ve etrafında pek çok
müştemilat vakfiye olarak tesis edilerek, yeni alınan yerlerde topluma ve
devlete gerekli din, ilim ve eğitim hizmetlileriyle, devlet kademesinde lüzumlu
olan adlî ve idarî personel yetiştirilmiştir. Fethedilen ve sözü edilen
hizmetlerin gerçekleştiği memleketlerden biri de Bosna-Hersek’tir. 1463’de
fetihle başlayan faaliyetler, idarenin 1878’de Osmanlılardan
Avusturya-Macaristan’a geçmesine dek dört asır boyunca sürdürülmüştür. Bu
makalede, gerek Bosna ve gerekse İstanbul Osmanlı medreselerinde eğitim görüp
tefsir alanında çalışma yapan Boşnak kökenli beş müfessirin hayatları, Kur’ân
ve Kur’ân ilimlerine dair bazı eserleri incelenmektedir. Bu müfessirler: Sûdî
Efendi Bosnevî, Ali Dede Mostârî (Türbe Şeyhi), Abdullah Bosnevî (Şârihu’l-Fusûs),
Muhammed Emin Bazarlî ve Hilmi Baba (Taşlıcavî) Bosnevî’dir. Bosnalı
müfessirler, dönemin geleneksel ilim anlayışı olan sûre ve âyet tefsiri yazma
geleneğini devam ettirmişler, tam tefsir olarak yeni bir şey ortaya
koyamamışlardır.

Anahtar Kelimeler

Bosna, Bosnalı müfessirler, Osmanlı, Alimler

Kaynakça

• Abay, Muhammed, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir İle İlgili Eserler Bibliyografyası”, Divân İlmi Araştırmalar, sayı 6, İstanbul 1999/1. Abay, Muhammed, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tefsir Anabilim Dalı, Bursa 1992. Aruçi, Muhammed, “Sûdî Bosnevî”, DİA, İstanbul 2009. Ateş, Süleyman, İşârî Tefsir Okulu, Yeni Ufuklar Neşriyat, 2. Baskı, İstanbul 1998. Bağdâdî, İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, İstanbul 1951. Bardhı, İsmail, 1918-1988 Yılları Arasında Bosna-Hersek ve Kosova’da Tefsir Sahasında Yapılan Çalışmaların Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), AÜSBE., Ankara 1992. Başiç, Kemal, Osmanlı Devleti’nin Bosna-Hersek Müslümanlarıyla İlişkileri (Ayrılıştan 1914’e), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), AÜSBE., Ankara 1998. Besim, Darkot, “Bosna”, İA, MEBY., İstanbul 1979. Bosnevî, Abdullah, el-Burhânü’l-celiy ve’d-delîlü’l-aliy fî tefsîri “li Nasrife anhü’s-sûe”, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi, nr. 3611/3. Bosnevî, Abdullah, Mecmûati Resâili Abdullah Bosnevî, Süleymaniye Kütüphanesi Cârullah Efendi, nr. 2129 Bosnevî, Abdullah, Risâle fi’n-Nûn, Süleymaniye Kütüphanesi Haşim Paşa, nr. 21/11. Bosnevî, Abdullah, Tefsîru sûreti “ve’l-Â’diyât”, Süleymaniye Kütüphanesi Kasîdecizâde, nr. 745/1. Bosnevî, Ali Dede, Havâtimü’l-hikem ve hallü’r-rumûz ve keşfü’l-künûz (Esiletü’l-hikem), Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa, nr. 352. Bosnevî, Ali Dede, Tefsîru Şeyh Alî Dede, Kastamonu Yazma Eserler Kütüphanesi nr. 2958/04. Bosnevî, Hilmi Baba, Fethu’l-esrâr ve’l-müşkilât alâ Rûhi’l-beyân bi’l-işârât, Süleymaniye Kütüphanesi İbrahim Efendi, nr. 132. Bosnevî, Hilmi Baba, Tefsîru sûreti’d-Duhâ, Süleymaniye Kütüphanesi İbrahim Efendi 137. Bosnevî, Sûdî, Tefsiru Kavlihi Teâlâ “Ya eyyühe’l-müzzemmil kumi’l-leyle illâ kalîlen”, Süleymaniye Kütüphanesi Hamidiye, nr. 185. Bursalı, Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1914. Çetin, Altan ve Çağ, Galip, “Bosna’nın Osmanlı İdaresine Geçişinde Bogomilliğin Etkisi”, Tarih Okulu Dergisi 2011, sayı IX. Çog, Mehmet, “İslâm Bizans İlişkileri Bağlamında “Pavlikanlar” Üzerine Bir Değerlendirme”, FÜİFD., 13/2, 2008. Djurdjev, Branislav, “Bosna-Hersek”, DİA, İstanbul 1992. Doğan, İshak, “Osmanlı Dönemi Kur’ân Araştırmaları”, Makâlât, 1991/1. el-Hanciş, Muhammed, el-Cevherü’l-esnâ fî terâcimi u’lemâi ve şua’râi Busna (tah. Abdülfettah Muhammed el-Hulv), (1. Baskı), Hecer li’t-tıbâ’ ve’n-neşr, Kahire 1992. ez-Ziriklî, Hayruddîn, el-A’lâm, Beyrut 1969. Geçer, Genç Osman, “Azapzâde (Azapagiç) Mehmet Tevfik’in “Hicret Hakkında Risâle” Adlı Türkçe Eseri Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkbilig Dergisi 2010. Geçer, Genç Osman, “İşgal Sonrası Bosna-Hersek’te Göç Olgusunun Vatan Gazetesine Yansımaları”, TÜBAR., c. XXVIII, 2010. Gölpınarlı, Abdülbâki, Melâmilik ve Melâmiler, İstanbul 1931. Gülşen, Ekrem, “Osmanlı’da “Mecâlis” Tefsir Geleneği: Hilmi Baba b. Hüseyin Taşlıcavî Bosnevî ve “Tefsîru Sûreti’d-Duhâ” Örneği”, Osmanlı’da Tefsir Dersi Gelenekleri, İlim Yayma Vakfı Kur’ân-Tefsir Akademisi Sempozyumu, 07-09 Ekim İstanbul 2016. (bildiri kitapçığı). Kahhâle, Ömer Rıza, Mu’cemü’l-müellifîn, Dımaşk 1961. Kara, Mustafa, “Abdullah Bosnevî”, DİA, İstanbul 1989. Kartal, Abdullah, Abdullah Bosnevî ve Merâtib-i Vücut İle İlgili, Bir Risâlesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), MÜSBE., İstanbul 1996. Okiç, M. Tayyip, “Neşredilmemiş Bazı Türk Kaynaklarına Göre Bosna Hristiyanları”, (trc. Salih Akdemir, Recep Duran), İslami Araştırmalar, VI/4, Ankara 1993. Sadak, Bekir, “Bosnevî”, DİA, İstanbul 1992. Solovjev, Alexander, “Jesu li Bogomil poştovali krst” Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajev, Sarajevo 1984. Süreyyâ, Mehmed, Sicill-i Osmânî, (haz. Nuri Akbayar), İstanbul 1996. Tayşi, M. Serhan, “Ali Dede Bosnevî”, DİA, İstanbul 1989. Terziç, İzzet, el-İ’nâye bi’l-Kur’âni’l-Kerîm fi’l-Busna, el-Cemiyyetü’l-İslâmiyye fi’l-Busna ve’l-Hersek, 1. Baskı, Mostar 2003.