Balkanlardan Anadolu’ya Kesik Baş Türbelerinin Türk Halk Kültüründeki Yeri

Year 2023, Volume: 9 Issue: 20, 573 - 583, 30.12.2023

Hilmi Savur Rabia Gökcen Kayabaşı

https://doi.org/10.31765/karen.1368284

Abstract

Yaklaşık beş asır boyunca Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti altında kalan Balkanlar, Türk halk kültürünün önemli araştırma sahalarından birisidir. Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa’nın 1354 yılında Gelibolu yarımadasını fethetmesiyle beraber Osmanlı Devleti’nin Balkan coğrafyasında hâkimiyeti ve devamında fetihleri başlamıştır. Osmanlı Devleti’nde Balkanlar, Rumeli eyaleti olarak adlandırılmaktadır. Balkanlar, Türkiye’nin bir kısmıyla beraber Bulgaristan, Yunanistan, Hırvatistan, Sırbistan, Bosna Hersek, Makedonya, Arnavutluk, Romanya, Karadağ ve Kosova’yı içine alan önemli bir geçiş güzergâhı ve yerleşim alanıdır. Osmanlı Devleti hâkimiyeti boyunca Balkanlar’ı hemen hemen her alanda etkilemiştir. Fetih sürecinden sonra bölgeye yerleşen Türkler ve Balkan halkları arasında çeşitli etkileşimlerle beraber ortak bir Türk halk kültürü ortaya çıkmıştır. Bu kültürün önemli motiflerinden biri de Alp-Gazi tipinin yansımalarından biri olan “kesik baş” motifidir. Anadolu ve Balkanlar Türk folklorunda “kesik baş” motifini çeşitli türlerde görmek mümkündür. Anadolu’nun ve Balkanlar’ın Türkleştirilmesi ve İslam’ın yayılması amacıyla bölgeye hareket eden alp-erenlerin, savaş esnasında başlarının düşman tarafından kesildiği, başlarını ellerine alıp savaşa devam ettikleri rivayet edilmektedir. Anadolu ve Balkanlar’ın hemen hemen her alanında kesik başlı türbeye rivayetlerde rastlamak mümkündür. Bu çalışmada Anadolu ve Balkan coğrafyasında kesik baş motifine sahip olan evliya ve yatırlar tespit edilmiş, bu evliyaların efsane ve rivayetleri aktarılmıştır. Çalışma alanını Adana, Niğde, Ankara, Hatay, Erzurum, Isparta, Sinop, Elazığ, Konya, Kars, Muğla, Gümülcine (Yunanistan), Mitroviça (Kosova), Prizren (Kosova), İskaça (Romanya) , Adakale (Romanya), Şumnu (Bulgaristan) ve Manastır (Makedonya) şehirlerinde tespit edilen türbeler oluşturmaktadır. Çalışma, literatür taraması ve saha çalışması ile elde edilen bulguların aktarılması olarak sınırlandırılmıştır.

Keywords

halkbilimi, türbe, kesik baş, motif

References

• Baba, Coşkun ve Karaağaç, Muhammet (2018), “Sinop’ta Bir Peygamber Torunu: Seyyid İbra-him Bilal”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Sinop’ta Türk-İslam Kültürü Sempozyumu, 5-7 Ekim 2018, Sinop, II, 649-657.
• Bayat, Fuzuli (2018), Türk Mitolojik Sistemi 2, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çınar Ali Abbas (2018), Muğla İnanış Merkezleri (Erenler/Ziyaret Yerleri), Muğla: Muğla Bü-yükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Dıykanbayeva, Mayramgül (2018), Kırgızlarda Atalar Kültü, Konya: Kömen Yayınları.
• Engin Refik (2014), Balkanlardaki Yatır, Türbe, Tekke ve Zaviyelerimiz, İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Ergun, Pervin (2011), Atlarla Suların Hami Ruhu Yılkıcılarla Bagşıların Piri Kambar Ata Baba Gambar, Konya: Kömen Yayınları.
• Güngör, Harun, Günay, Ünver (2019), Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi, İs-tanbul: Bilge Kültür Sanat.
• İçli, Rukiye (2007), Sosyolojik Açıdan Ziyaret Fenomeni (Erzurum Abdurrahman Gazi Türbesi Örneği), Yayımlamamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kalafat, Yaşar (2012), Anadolu Kültür Coğrafyasında Erenler, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kartal, Atilla (2017), Konya Halk Kültüründe Türbeler Etrafında Oluşan İnanç ve Uygulamalar, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kıyak, Abdulkadir (2013), Elazığ Evliyaları (Tarikat Şeyhleri-Mutasavvıflar-Müderris Âlimler-Şehit Veliler-İsimsiz Veliler), İstanbul: TBDD Yayınları.
• Kozan, Ali ve Çelik, Mehmet Yusuf (2014). “Kesikbaş Destanı ve Türk Kültüründe Kesikbaş’a Dair Yeni Bulgular”, Türk Dünyası Araştırmaları, 209, 177-207.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2016), Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Evliya Menâkıbnâmeleri XV-XVII. Yüz-yıllar, İstanbul: Timaş Yayınları.
• ________ (2020), Türk Folklorunda Kesik Baş Tarih-Folklor İlişkisinden Bir Kesit, Ankara: Dergâh Yayınları.
• ________ (2021), Tasavvuf, Velâyet ve Kâinatın Görünmez Yöneticileri Tarihsel, Sosyolojik ve Eleştirel Bir Yaklaşım, İstanbul: Alfa Basım Yayım.
• Ortaylı, İlber (2014), İmparatorluğun Son Nefesi Osmanlı’nın Yaşayan Mirası Cumhuriyet, İs-tanbul: Timaş Yayınları.
• Peker, Selçuk (2015), Mezar ve Türbelere Kült Merkezli Bir Bakış (Aksaray Örneği), Konya: Kö-men Yayınları.
• Tanyu, Hikmet (1967), Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. Türk, Hüseyin (2016), “Antakya’da Dinlerarası Hoşgörü ve Habibi Neccar Örneği”. Folk-lor/Edebiyat, 22/87, 155-172.