Nefsin Zâtî Bilinci Üzerine Ebû Nasr el-Fârâbî

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 23, 41 - 68, 28.07.2025

Yunus Emre Akbay

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1733090

Öz

Zâtî bilincin doğası, zâtî kimlik ve nefsin bedeni terk etmesiyle bunların ne olacağı hakkındaki sorular, filozoflar için her zaman temel meseleler olmuştur. Bu makalenin konusunu Ebu Nasr el-Fârâbî’ye göre nefsin zâtî bilince doğrudan mı yoksa dolaylı mı ulaştığı, zâtî bilincin türleri arasında bir ayrımın mümkün olup olmadığı ile ölümden sonra nefsin zâtî bilinci ve bireysel kimliğini devam ettirip ettirmediğinin soruşturulması oluşturmaktadır. Makalenin kapsamını filozofun günümüze ulaşan kendi eserlerindeki ilgili pasajlar ve ikincil literatürdeki temel metinler oluşturmaktadır. Makalenin amacı filozofun bu tartışmaya olan katkılarının ortaya çıkartılmasıdır. Zira zâtî bilinç hakkında yazılan metinler arasında henüz Fârâbî’ye odaklanan bir çalışmaya rastlanılmamıştır bu yönüyle çalışmanın özgün bir değer ve öneme sahip olduğu söylenebilir. Makalenin iddiası Fârâbî’ye göre insanî nefslerin, doğrudan, dolayımsız ve sürekli olan, nefs ile bedenin bir arada var olmasıyla eş zamanlı başlayan ve nefsin var olmaya devam etmesiyle devam eden bir zâtî bilinç okumasının mümkün olduğunu ileri sürmektir. Ulaşılan sonuçlara göre Fârâbî zâtî bilincin nefsin bedenle birlikte var olmasıyla başladığını, ölümden sonra nefsin varlığını sürdürmesiyle de bu bilincin ve bireysel kimliğin devam ettiğini düşünmektedir. Buna karşılık o, zâtî bilincin marifetinin, yani bilincin bilincinin ise kesintili olarak gerçekleştiğini savunmaktadır. Nefs, maddîlikten ayrılıp kendisini idrâkinin odağına koyarak ve zâta dair ikincil bilincini son yetkinliğe kadar düşünsel olarak yetkinleştirmelidir. Son yetkinliğe ulaşan nefsler için onların bedenden ayrılmasından sonra zâtî bilinci ve zâtî kimliği devam etmektedir; bu nefsler ya sonsuz mutlulukla ödüllendirilmekte veya sonsuz azapla cezalandırılmaktadır. Öte yandan bazı nefsler ise bu yetkinliğe ulaşamamaları nedeniyle bedenle birlikte yok olmaktadır. Bu nefsler zâtî bilinç ve kimliklerini kaybetmektedir.

Anahtar Kelimeler

Zihin Felsefesi, el-Fârâbî, Zâtî Bilinç, Marifet, Kimlik.

ABŪ NAṢR AL-FĀRĀBĪ ON THE SELF-CONSCIOUSNESS OF THE SOUL

Öz

Questions concerning the nature of self-consciousness, personal identity, and what becomes of these when the soul departs from the body have always been fundamental issues for philosophers. This article investigates whether, according to Abū Naṣr al-Fārābī, the soul attains self-consciousness directly or indirectly, a distinction among types of self-consciousness is possible, and the soul maintains its self-consciousness and individual identity after death. The scope of this article extends to the relevant passages from the philosopher’s surviving works and fundamental texts in the secondary literature. The aim of the article is to reveal the philosopher’s contributions to this discussion. Since no study focusing on al-Fārābī has yet been encountered among texts written on self-consciousness, it can be said that the study possesses original value and significance in this respect. The article’s thesis advances that according to al-Fārābī, a reading of human souls as possessing self-consciousness that is direct, immediate, and continuous -beginning simultaneously with the soul’s existence together with the body and continuing with the soul’s continued existence- is possible. According to the conclusions reached, al-Fārābī considers that self-consciousness begins with the soul’s existence together with the body, and that this consciousness and individual identity continue with the soul’s persistence of existence after death. In contrast, he argues that the knowledge of self-consciousness occurs intermittently. The soul must separate itself from materiality, place itself at the centre of its apprehension, and intellectually perfect its secondary consciousness concerning the self to ultimate perfection. For souls that attain ultimate perfection, their self-consciousness and personal identity continue after their separation from the body; these souls are either rewarded with infinite happiness or punished with infinite torment. On the other hand, some souls perish together with the body due to their failure to attain this perfection. These souls lose their self-consciousness and identity.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Mind, al-Fārābī, Self-Consciousness, Cognition, Identity.

Kaynakça

• Adamson, Peter - Benevich, Fedor. “The Thought Experimental Method: Avicenna’s Flying Man Argument”. Journal of the American Philosophical Association 4/2 (2018), 147-164.
• Al-Fārābī. al-Daʿāwā al-Qalbīyah. Bombay, 1935.
• Al-Fārābī. al-Madīnat al-fāḍilah. ed. Fawzi Miṭrī Najjār. Beirut: Dār al-Mashriq, 1971.
• Al-Fārābī. al-Siyāsat al-madaniyyah. ed. Fawzi Miṭrī Najjār. Beirut: Matba‘at Katholikiyye, 1964.
• Al-Fārābī. al-Taʿlīqāt. ed. Ja‘far al-Yāsīn. Beirut: Dār al-Manāhil, 1988.
• Al-Fārābī. Book of Letters (Kitāb al-ḥurūf). çev. Charles E. Butterworth. Berkeley: Zaytuna College, 2024.
• Al-Fārābī. Fuṣūl muntaza‘ah. ed. Fawzi Miṭrī Najjār. Beirut: Dār al-Mashriq, 1971.
• Al-Fārābī. “Fuṣūṣ al-Ḥikam”. al-Thamarat al-Marḍiyyah fi ba ‘d Risālāt al-Fārābīyyah. 66-83. Leiden, 1890.
• Al-Fārābī. Ithbāt al-mufāraqāt. Haidarabad: Majlis Dā‘irat al-Ma‘ārif al-‘Uthmānīyyah, 1927.
• Al-Fārābī. Kitāb al-Burhān. çev. Ömer Türker - Ömer Mahir Alper. Istanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Al-Fārābī. Kitāb al-ḥurūf. çev. Ömer Türker. Istanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Al-Fārābī. Kitāb al-Jamʻ bayn raʾyay al-ḥakīmayn Aflāṭūn al-ilāhī wa-Arisṭūṭālīs, L’Harmonie Entre Les Opinions De Platon et D’Aristote, Texte Arabe et traduction. ed. Fawzi Miṭrī Najjār. Dominique Mallet: Institut Français De Damas, 1999.
• Al-Fārābī. “Maqālāt al-rāfi‘a fī uṣūl ‘ilm al-ṭābi‘ah”. çev. Necati Lügal - Aydın Sayılı. Belleten 15 (1951), 81-122.
• Al-Fārābī. Risāla fi‘l-ʿAql. ed. Maurice Bouyges. Beirut: Dār al-Machreq Sarl, 2. Basım, 1983.
• Alon, İlai. Al-Fārābī’s Philosophical Lexicon, Qāmūs al-Fārābī al-falsafī, 2 Volumes Arabic and English. EnglanD: Aris and Philllips Ltd. Teddington House, 2002.
• Alwishah, Ahmed. “Avicenna on Self-Cognition and Self-Awareness”. Aristotle and the Arabic Tradition. ed. Ahmed Alwishah - Josh Hayes. Cambridge: Cambridge University Press, 2015.
• Aristotle. De Anima (On the Soul). çev. Hugh Lawson-Tancred. London: Penguin, 1986.
• Aristotle. De Sensu and De Memoria. çev. G. R. T. Ross. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
• Aristotle. “On the Soul”. The Complete Works of Aristotle. ed. Jonathan Barnes. 661-693. New Jersey: Princeton University Press, 1995.
• Az, Mehmet Ata. “İbn Sînâ’nın Uçan Adam Nazariyesi Bağlamında Nefsin Benlik Bilinci”. Eskiyeni 51 (2023), 1045-1073.
• Berkeley, George. Three Dialogues Between Hylas and Philonus. (1713). ed. Honathan Dancy. Oxford: Oxford University Press, 1998.
• Black, Deborah L. “Avicenna on Self-Awareness and Knowing that One Knows”. The Unity of Science in the Arabic Tradition. ed. Shahid Rahman. 63-87. Dordrecht: Springer, 2008.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Literatur. Leiden, 1943.
• Butterworth, Charles E. Alfarabi The political Writings “Selected Aphorisms” and Other Texts. Ithaca and London: Cornell University Press, 2001.
• Cory, Therese Scarpelli. Aquinas on Human Self-Knowledge. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
• Descartes, Rene. “Discourse on the Method of Rightly Conducting One’s Reason and Seeking the Truth in the Sciences (1637)””. çev. John Cottingham. Descartes Selected Philosophical Writings. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
• Descartes, Rene. “Meditations on First Philosophy”. çev. John Cottingham. Descartes Selected Philosophical Writings. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
• Descartes, Rene. “Principles of Philosophy. (1644)”. çev. John Cottingham. Descartes Selected Philosophical Writings. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
• Doğan, Mehtap. “İbn Sînâ Metafiziğinde Nefs-Beden Düalizmi Üzerine Bir Zihin Felsefesi Değerlendirmesi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 49 (2018), 161-184.
• Druart, Theresa A. “The Soul and Body Problem: Avicenna and Descartes”. Arabic Philosophy and the West: Continuity and Interaction. Washington D.C: Georgetown University, 1988.
• Evmeş, Adem. Kâdî Mîr Meybûdî’nin Mantık Görüşleri. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2021.
• Evmeş, Adem. “Kutbuddin eş-Şirâzî’nin Akılcı Felsefeye ve Meşşâî Tanım Teorisine Eleştirileri: Şerhu Hikmetü’l-İşrâk’ı Bağlamında Bir Tahlil”. Dergiabant 11/1 (2023), 168-179.
• Fârâbî. İdeal Devlet. çev. Muhammet Caner Ilgaroğlu. İstanbul: Divan Yayınları, 2023.
• Güler, İsmail Hakkı. “İbn Sina’da Zati Şuur Kavramının Çağdaş Zihin Felsefesindeki Yeri”. FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi) 36 (2023), 433-446.
• Hume, David. A Treatise of Human Nature. (1739-40). ed. L. A. Selby-Bigge. Oxford: Clarendon Press, 1988.
• Ibn Sīnā. Ahvāl al-Nafs. ed. Ahmad Fuad al-Ahvānī. Kāhira, 1952.
• Ibn Sīnā. al-Ishārāt wa al-tanbīhāt. ed. Ali Riḍā Najafzāde. Tahran: Anjumān-i Āthār ve Mafākhir-i Farhangī, 2005.
• Ibn Sīnā. al-Mubāhathāt. ed. Bīdārfar. Qum: Intishārāt-ı Baydar, 1992.
• Ibn Sīnā. al-Taʿlīqāt. ed. Seyyid Ḥuseyin Mūsawiyān. Irān: Muaʾssasa-i Pajūhash-i Ḥikmat wa Falsafa-i Irān, 2013.
• Ilgaroğlu, Muhammet Caner-Yaqoob, Luay Hatem. “Fârâbî ve Hocazâde’nin Görüşleri Bağlamında Meâd Meselesi”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/4 (Ekim 2019), 3085-3100.
• Kalyoncu, Rıza Tevfik. “Fârâbî Felsefesinde Nefsin Yetkinleşme Süreci”. Tasavvur/Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9/2 (2023), 1733-1768.
• Kaukua, Jari. Self-Awareness in Islamic Philosophy: Avicenna and Beyond. Cambridge: Cambridge University Press, 2015.
• Locke, John. An Essay Concerning Human Understanding. (1700). ed. P. H. Nidditch. Oxford: Clarendon Press, 4. Basım, 1975.
• Macit, Muhittin. “Aristoteles ve İbn Sînâ’da Nefs-Beden İlişkisi Problemi ve Modern Zihin Felsefesindeki Bazı Yansımaları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (2004), 59-83.
• Marmura, Michael. “Avicenna’s ‘Flying Man’ in Context”. The Monist 69/3 (1986), 383-395.
• Parıldar, Sümeyye. “Fârâbî Felsefesinde Mizaç Teorisi”. İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri. ed. Mehmet Zahit Tiryaki - Kübra Bilgin Tiryaki. Ankara: Nobel, 2016.
• Sayılı, Aydın. “Fârâbî ve Tefekkür Tarihindeki Yeri”. Belleten 15/57 (1951), 1-64.
• Taş, Enes. Fârâbî ve İbn Sînâ’da Bireyleşme İlkesi Bağlamında Nefis-Beden İlişkisi. Bursa: Bursa Uludağ University, PhD Thesis, 2017.
• Tiryaki, Mehmet Zahit. “Uçamayan Adam: Fahreddin Râzî’de Ben Şuuru”. Nazariyat 6/1 (2020), 1-38.
• Yeşil, Mustafa. Fârâbî ve Quine’da Dil, Anlam ve Doğruluk İlişkisi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Yıldırım, Ömer Ali. “Ebu’l Berekât el-Bağdâdî ve İbn Sînâ Bağlamında Nefislerin Bireyselleşmesi”. Bilimname 39 (2019), 187-219.