İBN TUMLÛS'UN KATEGORİ ANLAYIŞI VE FÂRÂBÎ ETKİLERİ

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 23, 160 - 183, 28.07.2025

Adem Evmeş

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1733166

Öz

En genel yüklemler olarak ifade edilen kategoriler, ilk defa Aristoteles tarafından mantıksal bir kuram haline getirilmiştir. Aristoteles’ten sonra gelen İslâm mantıkçıları bu geleneği devam ettirmişlerdir. Bağdat Okulunun önemli temsilcilerden olan Fârâbî, Aristoteles’i takip ederek kategoriler konusunu Kitâbu’l-makûlât ve Kitâbu’l-Hurûf gibi eserlerinde çeşitli yönleriyle ele almıştır. Benzer isimde kitaplar Ebü’l-Ferec İbnü’t-Tayyib, İbn Sînâ ve İbn Rüşd vb. düşünürler tarafından da kaleme alınmıştır. Endülüs’teki düşünce hayatının önemli temsilcilerinden olan İbn Tumlûs, el-Muhtasar fi’l-mantık’ta Organon’u örnek alarak mantığın bütün konularını kısa bir şekilde incelemiştir. Bu çalışmada İbn Tumlûs’un kategori anlayışı ve Fârâbî’nin muhtemel etkileri ele alınmaktadır. Daha önce İbn Tumlûs’un kategori anlayışını Fârâbî’nin etkileri bağlamında ele alan çalışmanın olmaması bu alandaki önemli bir eksikliği gidermeyi amaçlayarak özgün katkılar sunmaktadır. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesiyle veriler toplanmış, elde edilen veriler karşılaştırılarak analiz edilmiştir. Araştırma sonucunda İbn Tumlûs’un kategori anlayışının meydana gelişinde Fârâbî’nin önemli bir etkiye sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mantık, Endülüs, Kategoriler, Fârâbî, İbn Tumlûs.

The Categories in Ibn Ṭumlūs and al-Fārābī's Influence

Öz

The categories, expressed as the most general predicates, were first systematized into a logical theory by Aristotle. This tradition was later continued by Islamic logicians following him. Al-Fārābī, a prominent figure of the Baghdad School, examined the subject of categories from various perspectives in works such as Kitāb al-Maqūlāt (The Book of Categories) and Kitāb al-Ḥurūf (The Book of Letters), following Aristotle’s lead. Similar works were also authored by thinkers such as Abū al-Faraj Ibn al-Ṭayyib, Ibn Sīnā (Avicenna), and Ibn Rushd (Averroes). Ibn Ṭumlūs, one of the notable figures in the intellectual life of al-Andalus, briefly addressed all the main topics of logic in his al-Mukhtaṣar fī al-Manṭiq (A Summary on Logic), modeled after Aristotle’s Organon. This study examines Ibn Ṭumlūs’s understanding of categories and the possible influences of al-Fārābī on his thought. The absence of previous studies addressing Ibn Tumlūs’s understanding of categories in the context of al-Fārābī’s influence highlights a significant gap in the field, and this study aims to fill that gap by offering original contributions. The research employs qualitative methods, particularly document analysis, to collect data, which are then analyzed through comparison. The findings suggest that al-Fārābī played a significant role in shaping Ibn Ṭumlūs’s conception of the categories.

Anahtar Kelimeler

Logic, Andalusia, Categories, al-Fārābī, Ibn Ṭumlūs.

Kaynakça

• Akbay, Yunus Emre. “Fârâbî’nin Tümevarım Anlayışı Üzerine Bir İnceleme”. Üniversite Araştırmaları Dergisi 6/1 (2023), 13-25.
• Akbay, Yunus Emre. Platon ve Aristoteles’te Varlık, Dil ve Düşünce Bağlamında Kavramlar. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Altunya, Hülya - Yeşil, Mustafa. “Aristoteles’in Kategoriler Kuramının Ele Alınış Biçimleri”. Beytulhikme 6/2 (2016), 79-108.
• Aristoteles. Kategoriler. çev. Saffet Babür. Ankara: İmge Kitabevi, 2. Basım, 2002.
• Aristoteles. “Kategoriler”. çev. Furkan Akderin. Kategoriler-Önermeler. İstanbul: Say Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Aristoteles. “Kitâbü’l-Maḳūlât neqale İshâk b. Huneyn”. Mantıku Aristo. thk. Abdurrahman Bedevî. Beyrut: Daru’l-kalem, 1980.
• Aristoteles. Organon I: Kategoriler. çev. Hamdi Ragıp Atademir. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1989.
• Bayramlı, Ismat. Aristoteles ve Farabi`de Kategoriler. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Coşkun, Abdulkadir. Nasîruddin Tûsî’de Kategoriler. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2023.
• Çapak, İbrahim. “Klasik Mantıkta Kategoriler Teorisi”. Felsefe Arkivi 2/40 (2004), 108-128.
• Fârâbî, Ebû Nasr. “et-Tavtıa”. çev. Yaşar Aydınlı. Mantığa Giriş Risâleleri. 16-31. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Fârâbî, Ebû Nasr. “Kitâbu Îsâgûcî”. çev. Yaşar Aydınlı. Mantığa Giriş Risâleleri. 60-89. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbu’l-hurûf-Harfler Kitabı-. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Fârâbî, Ebû Nasr. “Kitâbu’l-makûlât”. çev. Ali Tekin. Kategoriler ve Retorik. 15-63. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Bulğa fî terâcimi eʾimmeti’n-nahv ve’l-luğa. thk. Muhammed el-Mısrî. Dımeşk: Daru Sadeddin, 2000.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mi‘yâru’l-ilm. çev. Ali Durusoy - Hasan Hacak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• İbn Ebî Usaybia. Uyunü’l-enba’ fî tabakati’l-etıbba. thk. Nizar Rıza. Beyrut: Daru Mektebeti’l-Hayat, ts.
• İbn Rüşd. Telhîsu Kitabi’l-Makûlât. çev. Salih Yalın. Ankara: Elis Yayınları, 2017.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. Kitâbu’ş-Şifâ: Kategoriler (Mekûlât ). çev. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
• İbn Tumlûs, Ebu’l-Haccâc. el-Muhtasar fi’l-mantık. thk. Fouad Ben Ahmed. Leiden: Brill, 2020.
• İbn Tumlûs, Ebu’l-Haccâc. “Kitâbu’l-makûlât”. el-Muhtasar fi’l-mantık. thk. Fouad Ben Ahmed. Leiden: Brill, 2020.
• İbnü’l-Ebbâr. et-Tekmile li-Kitâbi’s-Sıla. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. 4 Cilt. Tunus: Darü’l-Garbi’l-İslami, 2011.
• Kaya, Mahmut. “Makûlât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/460-461. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Kayacık, Ahmet. Endülüs’de Mantık. Kayseri, 2012.
• Kömürcü, Kamil. “Şihâbüddin Sühreverdî’nin Kategoriler Konusuna Yaklaşımı”. Mantık Araştırmaları Dergisi 1/1 (2019), 104-117.
• Rescher, Nicholas. İslam Mantık Tarihi. çev. Ahmet Kayacık. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Ross, David. Aristoteles. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2020.
• Sâvî, Ömer b. Sehlan. el-Beṣâʾirü’n-Naṣîriyye fî ʿilmi’l-manṭıḳ. thk. Refîk el-Acem. Beyrut: Daru’l-Fikri’l-Lübnanî, 1993.
• Takçı, Harun. İbn Sînâ’da Kategoriler ve Kaynakları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Taşkent, Ayşe. “İbn Rüşd’den Sonra Poetika: İbn Tumlûs’un (ö.1228) El-Muhtasar Fi’l-Mantık Adlı Eserindeki Poetika’sı (Kitâbu’ş-Şi‘ir) Üzerine Bir İnceleme”. Klasik Mantıkta Beş Sanat. İstanbul: Divan Kitap, 2023.
• Tekin, Alaattin. Ebü’l-Ferec İbnü’t Tayyib’in Eisagoge ve Categorias Şerhi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2023.
• Tekin, Alaattin. “Meşşâî Gelenekte Kategorilerin Sayısına Dair Tartışmalar (Ebü’l-Ferec Örneği)”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 32 (2023), 753-765.
• Tekin, Ali. “Kategoriler Kitabı’nın Meşşâî Mantıktaki Mertebesi Üzerine Tartışmalar”. Beytulhikme An International Journal of Philosophy 4/1 (2014), 61-72.
• Timuçin, Afşar. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Bulut Yayınları, 5. Basım, 2004.
• Yalın, Salih. İbn Rüşd Felsefesinde Kategoriler. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• Zehebî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. 17 Cilt. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslami, 2003.