The Evaluation of Narrations Concerning Prayer Times Practices of Some Umayyad Rulers

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 23, 208 - 238, 28.07.2025

Mustafa Karabacak Recep Tuzcu

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1733212

Öz

This study undertakes a systematic analysis, within the framework of ḥadīth scholarship, of reports attributing to Umayyad rulers the performance of ṣalāt outside its prescribed times during the period from the reign of Muʿāwiya b. Abī Sufyān to that of ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz. Issues previously explored in scholarly literature -such as whether the khuṭbas of Friday and Eid prayers were delivered prior to the ṣalāt, and whether a two-rakʿa supererogatory prayer was observed after the ʿaṣr prayer- have been excluded from the scope of this investigation. Likewise, the influence of these reports on the sects and their employment in contemporary polemics fall outside the limits of this study and are considered matters for separate research. The transmission of such reports with direct attribution to the Prophet, while disregarding their historical contexts and omitting expert assessment, has the potential to lead to significant historical misjudgements and unwarranted controversies. In this regard, it is of particular importance to first evaluate the political circumstances that gave rise to these debates from a historical perspective. The study employs document analysis as its method. Accordingly, reports in the ḥadīth literature concerning the Umayyads’ violations of the designated times for Friday and ʿaṣr prayers are examined within the framework of content analysis. The findings indicate that Umayyad rulers’ neglect of prayer times and their excessive prolongation of khuṭbas were subject to criticism by contemporary fuqahāʾ and muḥaddithūn. These practices appear to have facilitated the emergence of alternative religious responses. The transmission of these reports through multiple ṭuruq and their formation within distinct political and historical contexts demonstrate that an accurate understanding of such narrations necessitates not only reference to historical events but also the interpretive insights of scholars specialised in ḥadīth studies.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Umayyads, Prayer, Friday prayer, Time

BAZI EMEVÎ YÖNETİCİLERİNİN NAMAZ VAKİTLERİ UYGULAMALARINA DAİR RİVAYETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Öz

Araştırma, Muaviye döneminden Ömer b. Abdilaziz dönemine kadar uzanan süreçte, Emevî yöneticilerine isnat edilen vakit dışı namaz uygulamalarının, hadis ilmi bağlamında sistematik bir şekilde değerlendirilmesini konu edinmektedir. Daha önce çalışılan Cuma ve bayram hutbelerinin namazdan önce okunup okunmadığı ve ikindi namazından sonra iki rekât nafile namazın bulunup bulunmadığı meselesi konu kapsamı dışında tutulmuştur. Bu rivayetlerde yer alan tartışmaların mezheplere tesiri ya da güncel tartışmalara dayanak alınması hususu ayrı bir çalışmanın konusudur. Bu rivayetlerin, tarihî bağlamları göz ardı edilerek Hz. Peygamber’e isnatla aktarılması; uzman değerlendirmelerinden yoksun olduğunda tarihî hatalara ve yersiz tartışmalara yol açabilmektedir. Bu açıdan konuyu öncelikle tartışmaları hazırlayan siyasî sebepleri tarihi perspektiften değerlendirilmesi önemlidir. Çalışmada nitel araştırma metotlarından biri olan doküman tarama yöntemi kullanılmıştır. Bu sebeple hadis kitaplarından Emevîlerin cuma ve ikindi namazı vaktini ihlalleri ile ilgili rivayetler muhteva değerlendirmesi çerçevesinde ele alınmıştır. Çalışmanın sonuçlarına göre, Emevî yöneticilerinin namaz vakitlerini ihmal etmeleri ve hutbeleri gereğinden fazla uzatmaları, dönemin fakih ve muhaddisleri tarafından eleştirilmiş ve bu durum, alternatif dinî uygulamaların ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Rivayetlerin farklı tariklerle aktarılması ve siyasal-tarihî bağlamda şekillenmesi, bu hadislerin doğru anlaşılabilmesi için yalnızca tarihî olayların değil, aynı zamanda hadis ilminde uzman kişilerin yorumlarının da dikkate alınmasının gerekliliğini ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Emevîler, Namaz, Cuma namazı, Vakit.

Kaynakça

• ’Abdürrezzâk, Ebû Bekr ‘Abdurrezzâḳ b. Hemmâm eṣ-Ṣan‘ânî el-Ḥimyerî. el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-Azamî. nşr. Beyrut: y.y., 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. ʿÂdil Murşid v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Altaş, İlhan. “İkindi Namazının Farzından Sonra Nafile Namazla İlgili Rivâyetlere Bütüncül Bakış”. Hadith 8 (2022), 113-150.
• Benli, Abdullah. “‘Cuma Hutbesinin Öne Alınması’ İddiası Üzerine”. Kur’ân mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi 99/16,17,18 (1999), 183-195.
• Bozkurt, Nebi. “Hucr b. Adî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/277-278. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’s-sahîh. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı, 2. Basım, 1992.
• Cemâluddîn el-Mizzî, Ebû’l-Ḥaccâc Yûsuf b. ʿAbdurraḥmân b. Yûsuf el-Kelbî. Tehẕîbu’l-Kemâl fî ʾEsmâi’r-Ricâl. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 35 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1400/1980.
• Çakırtaş, Mehmet. Emeviler Dönemi Şiddet Hareketleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2023.
• Dârimî, Abdurrahman et-Temimî. es-Sünen. thk. Ḥuseyn Selîm ʾEsed ed-Dârânî. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 1412.
• Dural, Osman Nuri. Muâviye bin Ebî Sufyan’a Yöneltilen Eleştiriler. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. 4 Cilt. Delhi: el-Maṭbaʿatu’l-Enṣâriyye, 1323.
• Ebû Hanife, Numan b. Sâbit İmam Azâm. Müsnedü Ebî Hanife rivayeti Haskefî. thk. Abdurrahman Hasen Mahmud. Mısır: el-Âdâb, ts.
• Ebû Ya'lâ, Ahmed b. Ali b. Müsennâ. Müsned Ebî Ya'lâ. thk. Hüseyn Selim Esed Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1404.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Ḥâris b. Ebî Usâme, Ebû Muhammed el-Hâris b. Muhammed. Buğyetu’l-Bâhis ʿan Zevâidi Musnedi’l-Hâris. thk. Huseyn Ahmed Sâlih el-Bâkirî. Medine: Merkezü Hidmetu’s-sünne, 1413.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm ve fażlihî ve mâ yenbaġī fî rivâyetihî ve ḥamlihî. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. Medine: el- Mektebetü’s-Selefiyye, 2. Basım, 1968.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh. et-Temhîd limâ fi’l-Muvattaʾ mine’l-Meʿânî ve’l-Esânîd. nşr. Muṡṭafâ b. ʾAḥmed el-ʿAlevî, Muḥammed ʿAbdulkebîr el-Bekrî. 24 Cilt. Mağrib: Vezâratu ʿUmumi’l-ʾEvkâf ve’ş-Şuʾûni’l-İslâmiyye, 1967.
• İbn Ebî Ḫays̱eme, Ebû Bekir Aḥmed b. Ebî Ḫays̱eme. Âḫbâru’l-Mekkiyyîn min Târîḫi İbn Ebî Ḫays̱eme. thk. İsmail Ḥasan Ḥuseyn. Riyad: y.y., 1418/1997.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed. el-Kitâbu’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-ʾâssâr. thk. Yûsuf Kemâl el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşt, 1997.
• İbn Esîr, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Kâmi’l-fi’t-Tarih. thk. Ömer Abdusselam Tedmir. Beyrut: Dâru Kütübi ’İ- Arabiyye, 1417.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Tehẕîbu’t-Tehẕîb. 12 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1326/1908.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. el-İhsân Fi takribi Sahihi İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaud. Beyrut: Müessetur-risale, 1408.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. ishâk. Sahihu İbn Huzeyme. thk.. Muhammed Mustafa el-Azâmî. Beyrut: Mektebetu’l-İslâmiyye, t.s.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ahmed Ebu Kasım vd. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Saʿd. et-Tabakâtu’l-kebîr. thk. Muhammed ʿAbdulkâdir ʿAtâ. 8 Cilt. Beyrut: y.y., 1410/1990.
• Kasânî, Ebû Bekr b. Mesûd el-Hanefî. Bedâiu’s-senâî fî tertîbi’ş-Şerâi’. y.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Baskı., 1406.
• Kerâbisî, Ebû Ahmed el-Hâkim el-Kebîr Muhammed b. Muhammed Ahmed b. İshâk en-Nîsâbûrî. el-Esâmî ve’l-Künâ. thk. Ebû Muhammed b. Ali el-Ezherî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fruk, 1436/2015.
• Kurtubî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ömer. el-Müfhîm limâ eşkele min telhîsi kitâbi Müslim. thk. Muhyiddîn Dîb. Beyrut: Dâru İbn Kes̱îr, 1417.
• Mâlik b. Enes, Ebû ʿAbdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvaṭṭaʾ. thk. Muḥammed Fuʾâd ʿAbdulbâḳî. Beyrut: y.y., 1406/1985.
• Mâlik b. Enes, Ebû ʿAbdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvaṭṭaʾ (Rivâyetu’ş-Şeybânî). thk. ʿAbdulvehhâb ʿAbdullaṭîf. b.y.: y.y., ts.
• Ma'mer, Ma'mer b. Raşid el-Ezdî. el-Câm’i. thk. Habibürrahman el-A’zâmî. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1413.
• Merğînânî, Ebu’l-Hasen ʿAlî b. Ebûbekr el-Ferğânî. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mubtedî. thk. Tallâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, ts.
• Mevsılî, Ebû Ya‘lâ Ahmed b. Alî. Müsned. thk. Hüseyn Selîm Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1. Basım, 1984.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Naim, Babanzâde Ahmet. Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrîd-i Sarih Tercemesi. 12 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 1983.
• Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî en-. el-Muctebâ mine’s-Sunen es-Sunenu’s-Ṣuğrâ. thk. ʿAbdulfettâḥ Ebû Ġudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetu’l-Maṭbûʿâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. el-Mecmuʿ Şerhu’l-Muhezzeb. b.y.: y.y., t.s.
• HT Bilim Tarih Felsefe. “İslam’ın En Temel İbadeti Namaz Değil Kur’an Okumaktır”. YouTube. Yayın Tarihi 12 Haziran 2023. https://www.youtube.com/watch?v=1Ocp_Wnrq_E
• Habertürk TV. “Mecburi hallerde yürüyerek bile namaz kılınabilir". YouTube. Yayın Tarihi 12 Ağustos 2023. https://www.youtube.com/watch?v=Lengh_DVYks
• Şâfiî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. İdrîs. el-Musned. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1400.
• Şâşî, Ebû Saʿîd el-Heys̱em b. Kuleyb. el-Musned. thk. Maḥfûẓ er-Raḥmân Zeynullâh. 2 Cilt. Medine: Mektebetu’l-ʿUlûm ve’l-Ḥikem, 1410.
• Şeybânî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. el-Ḥasen. el-Âsâr. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgānî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1413/1993.
• Ṭayâlisî, Ebû Dâvûd Suleymân b. Dâvûd. el-Musned. thk. Muḥammed b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 4 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1419/1999.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı, 2. Basım, 1992.
• Tuzcu, Recep. Namazın Teşri Süreci ile İlgili Rivayetlerin Kronolojik Değerlendirmesi. Konya: Hüner, 2019.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Fıkıh Kur’ân karşılaştırması”. Kur’ân mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi 98/6 (1998), 17-42.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed ez-. Teẕhîbü Tehẕîbi’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. 11 Cilt. b.y.: el-Fârûku’l-Hadîse, 1425/2004.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru alemu’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dârru’l-hadis, 1427.
• Zeynuddîn el-ʿIrâḳî, Ebû’l-Faḍl ʿAbdirraḥîm b. el-Ḥuseyn b. ʿAbdurraḥmân. Ẕeylu Mîzâni’l-İʿtidâl. thk. ʿAlî Muḥammed Muʿavvaḍ, ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd. Beyrut: y.y., 1416/1995.
• Zurkânî, Ebû Muḥammed ʿAbdulbâkî b. Yûsuf. Şerhu’z-Zurkânî ʿalâ Muhtasari Halîl. thk. ʿAbdusselâm Muhammed Emîn. Beyrut: y.y., 1422.