HZ. ÖMER DÖNEMİ KURUMSALLAŞMA FAALİYETLERİ

Yıl 2018, Sayı: 39, 135 - 154, 15.06.2018

Ömer Sabuncu

https://doi.org/10.30623/harranilahiyatdergisi.372543

Öz

İslâm devleti büyük ölçüde
Hz. Peygamber (s.a.s.) ile Hz. Ebû Bekir dönemlerinde temelleri atılan, Hz.
Ömer devrinde ise kurumlaşan bir yapı görünümündedir. Allah Resûlü ve onun ilk
halifesi döneminden farklı olarak Hz. Ömer dönemi askerî başarıların artarak
devam ettiği bir dönem olması hasebiyle İslâm toplumunun demografik yapısına
doğrudan etki etmiştir. Zira bu dönemde Irak, İran, Cezire, Suriye
fethedilmişti. İslâm devletinin hâkimiyeti altına giren çeşitli milletlerin
İslâm devletindeki statülerinin belirlenmesi, onların işlerinin takibinin
yapılması devletin sürdürülebilirliği açısından önem arz etmekteydi. Hz.
Peygamber ve Hz. Ebû Bekir dönemlerinde örneklemini gördüğümüz Beytülmal,
sahâbe ile yapılan istişare sonrası vücuda getirilen ve fey gelirlerinin
dağıtımı için kurulan divan teşkilatı ve adalet teşkilatı Hz. Ömer döneminde
kurulan teşkilatlardandır. Bu nevi kurumlaşma faaliyetlerinin arka planında
toplumun gelişim seyri yattığı kadar Emîrü’l-Müminîn’in fıtrî kabiliyeti ve
teşkilatçı zihniyeti, Kur’an ahlakını özümsemesi ve Hz. Peygamber’in
eğitiminden geçmesi de yatmaktadır.

Bu
makalede Hz. Ömer döneminde kurulan Beytülmal, Divan teşkilatı ve Adalet
sistemi gibi kurumlaşma faaliyetleri ele alınacak ve bu faaliyetlere götüren
sebepler izah edilmeye çalışılacaktır. Nitekim bu faaliyetleri tanıyıp zihni
alt yapısını idrak edebilmek, sonraki dönem İslâm tarihindeki etkisini anlamaya
ve açıklamaya yardımcı olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hz. Ömer, Kurumlar, Beytülmal, Divan Teşkilatı, Adalet Sistemi

Initiativites of Institutionalization During Omar’s Caliphate

Öz

Islamic
State presents a view that was built by Prophet (p.b.u.h.) and the first
chaliph Ebûbekr and that its institutionalization was created by the second
caliph Omar. Omar’s time differentiates from Prophet’s and Ebubekr’s ones in
one way. It can be said that military achivements (fetih) increasingly
continued during his time. This situation affected Islamic State’s demographic
structure directly. Because, Iraq, Syria, Jazeera and Iran were conquested at
that time. To determine status of the people who newly entered under the
Islamic State’s sovereignty was significant for sustainability of the State.
Beytülmâl which was seen as example in the Prophet time and Ebubekr’s; Divan
Organization which was organized by consultation with Ashab and used for
distribution of Fey and Juctice Organization were the ones organized in Omar’s
Time. Nevertheless, we can claim that Omar’s abilities, his organization
mentality and his comprehend of Qur’an moral lay down at the background of all
of these initiatives.

This
article tackles of Beytülmâl, Divan and Justice Organizations which were
organized by Omar. It is going to be in an effort to explain what kind of
reasons forced Omar to do these initiatives. Thus, to understand these reasons
assists Omar’s effect on history of Islam.

Anahtar Kelimeler

Omar, İnstitutions, Beytülmâl, Divan Organization, Jurice System

Kaynakça

• Apak, Âdem. Anahatlarıyla İslâm Tarihi 2 (Hulefâ-i Râşidîn Dönemi). İstanbul: Ensar Neşriyat, 4. Basım, 2010.
• Atar, Fahrettin. “Kaza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 25: 113-115. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992.
• Balcı, İsrafil. “Diplomat ve Devlet Adamı Yönüyle Hz. Ömer”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,16(2003): 185.
• Bardakoğlu, Ali. “Hapis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 16: 54-65.İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (279/892). Fütûhu'l-büldân. thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ, Ömer Enîs et-Tabbâ. Beyrut, 1407/1987.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (ö. 256/870). el-Câmiu’s-sahîh. 2. Baskı, 8 Cilt, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Demircan, Adnan. İslâm Tarihi’nin İlk Döneminde Önderler ve İhtilaflar. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Dûrî, Abdülaziz. “Divan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). c.9:377-381. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992. Ebû Dâvud, Süleymân b. Eş’as es-Sicistânî (ö. 275/889). es-Sünen. 5 cilt. 2. Baskı, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Yusuf, Ya’kub b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa`d Kûfî (ö. 182/798). Kitâbü’l-Harâc. Beyrut: Dârü’l-maʻrife, 1399/1979.
• Erkal, Mehmet. “Beytülmâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 6: 90-94. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992.
• Fayda, Mustafa. “Hz. Ömer ve Ticaret Malları Vergisi veya Uşûr”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25, (1981): 169-178.
• Fayda, Mustafa. “Hz. Ömer ve Ticaret Malları Vergisi veya Uşûr II”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26, (1983): 327-334.
• Fayda, Mustafa. “Hz. Ömer Devri Divan Teşkilatı”. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi içinde, II: 107-108.
• Fayda, Mustafa. Hulefâ-yı Râşidîn Devri Dört Halife Dönemi. 2. Baskı, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2015.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî (ö. 240/854). et-Tarih. thk. Süheyl Zekkar. Beyrut: 1993.
• Hamidullah, Muhammed. “Hicri Takvim ve Tarihi Arkaplanı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(2000):678.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Kesîr ed-Dımaşkî (ö. 774/1372). Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed vd. 2. Basım, Beyrut 1408/1988.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 2 Cilt. 2. Baskı, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbn Sa‘d, Muhammed ez-Zührî (230/844). Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1421/2001.
• Köse, Saffet. “Teravih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 40: 482-483. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992.
• el-Mâverdî. el-Ahkâmu’s-sultâniyye. çev. Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1976.
• Mısırlı, Murat. “Hz. Ömer Döneminde Maliye Teşkilatı”. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara ÜSBE, 2001.
• Nasr b. Akil. Kadâ fi Ahdi Ömer el-Hattâb. I-II, Riyad: 1994.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî (ö. 733/1333). Nihâyetü’l-Ereb fî fünuni'l-edeb. I-XXVII, Dârü’l-Kütüb: ts.
• Sûlî, Ebû Bekir Muhammed. Edebu’l-Kuttâb. Kahire: 1341.
• Şimşir, Mehmet. “Râşid Halîfeler Döneminde İdare Sistemi ve Divan Teşkilatı”. İSTEM 3, sy. 6(Konya 2005): 265-280.
• et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (ö. 310/922). Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 2. Basım, Kahire: Dârü’l-maârif, 1969. et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa (ö. 279/892). Es- Sünen. İstanbul: 1413/1992. Zeydan, Corci. İslâm Medeniyeti Tarihi. 4 cilt. çev. Zeki Meğamiz. İstanbul: 1970.