ALİ SHIR NEVÂÎ and HIS UNKNOWN THREE BOOKS

Yıl 2019, Sayı: 10, 291 - 303, 30.04.2019

Zabihullah Rahmanı

https://doi.org/10.28981/hikmet.497869

Öz

Ali Shir Nevâî was a great poet,
writer, historian, intellectual, statesman and politician of his era. Almost
all of the prominent historical and literary sources of 15th century express
his clear role in the formation and development of the Khorasan civilization.
Especially Nevâî has devoted almost all his life to his people and the
enhancement of the Turkish language.

In this article, Nevâî’s life, his books, his literary personality and efforts are
described based on his own historical and literary works and the other
historical-literary writings during his period. We translate those sources from
their original languages that are Chagatai and Persian. First it must be
mentioned that in this work primary sources used widely by translating them
into Turkish. This is one of the original values of this article. Especially three books of Ali
Shir Nevâî that are unfamiliar to Turkey named Risâle-i Tir Endahten,
Risâle-i Mufredat-i Mu'amma, and Risâle-i Munsheat-i Farisi. In order to
introduce these we used Iranian and Uzbek sources.

Anahtar Kelimeler

Ali Shir Nevâî, Turkish literature, Unknown books

KENDİ DÖNEMİNDE YAZILAN KAYNAKLARDA ALİ ŞÎR NEVÂÎ VE FAZLA BİLİNMEYEN ÜÇ ESERİ

Öz

Ali Şir Nevâî büyük mütefekkir, edip, şair, tarihçi, yazar, devlet ve siyaset adamıdır. 15. asırda kaleme alınmış tarihî ve edebî eserlerin hemen hepsi onun Horasan medeniyetinin oluşması ve gelişmesinde bariz rolü olduğunu ifade eder. Nevâî ömrünün neredeyse tamamını özellikle Türk dili ve halkını zirveye çıkarmaya vakfetmiştir.
Bu makalede Nevâî’nin kısaca hayatı, eserleri, edebî donanımı, kendi kaleminden ve döneminde onunla ilgili yazılmış tarihî-edebî eserler üzerinden anlatılmıştır. Zaman zaman birincil kaynaklar (tercüme yoluyla) kullanılan bu çalışmada asıl özgün taraf, Ali Şir Nevâî’nin Türkiye’de bilinmeyen üç eserinin (Risâle-i Tîr Endahten, Risâle-i Müfredât-ı Mu’amma ve Risâle-i Münşeât-ı Farisî) gün yüzüne çıkarılması ve haklarında İran ve Özbek kaynaklardan istifadeyle önemli malumatın verilmesidir. Makalemizdeki bilgilerin pek çoğu, döneminde yazılmış Çağatayca, Farsça eserler ve yukarıda bahsedilen risâlelerden tarafımızca yapılan tercümeler vasıtasıyla aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevâî, Türk Edebiyatı, Bilinmeyen Eserleri

Kaynakça

• Ganiyeva Suyıma. (1979), Alî Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-Nefâyis, C. 13, (20 Ciltli Mükemmel Eserler Toplamı), Özbekistan Fen Neşriyatı Yayınları. Taşkent.
• Süleyman Hamid. (1988), Alî Şîr Nevâî, Garâibü’s-Sığar, C. 3, (20 Ciltli Mükemmel Eserler Toplamı) Özbekistan Fen Neşriyatı Yayınları. Taşkent.
• Hâceyev Ş. Eşan. (1996). Alî Şîr Nevâî, Lisânü’t-Tayr, C. 12, (20 Ciltli Mükemmel Eserler Toplamı), Özbekistan Fen Neşriyatı Yayınları, Taşkent.
• Ahmedova M. Mirza. (1998), Ali Şir Nevâî, Mahbûbu’l-Kulûb, Münşeat, Vakfiye, C. 14, (20 Ciltli Mükemmel Eserler Toplamı), Özbekistan Fen Neşriyatı Yayınları, Taşkent.
• Ahmedova M. Mirza. (2000), Ali Şir Nevâî, Mahâkemetü’l-Lügateyn, Mîzânü’l-Evzân, Tarih-î Enbiyâ vü Hükemâ, Tarih-i Mülȗk-ı Acem, Erbain, Sirâcü’l-Müslimîn, Türkçe
• Münşeât, Risâle-i Tîr Andahtan, C. 16, (20 ciltli Mükemmel Eserler Toplamı), Özbekistan Fen Neşriyatı Yayınları, Taşkent.
• Ganiyeva Suyıma. (1999), Ali Şir Nevâî, Hamsetü’l-Mütehayyirin, Hâlât-ı Seyyid Hasan, Hâlât-ı Pehlivan Muhammed, Nazmü’l-Cevâhir, C. 15, (20 Ciltli Mükemmel
• Eserler Toplamı) Özbekistan Fen Neşriyatı Yayınları, Taşkent.
• Levend, Agâh Sırrı (1965). Ali Şir Nevâî Hayatı, Sanatı ve Kişiliği, I. cilt, TDK Yayınları, Ankara.
• Levend, Agâh Sırrı. (1966), Ali Şir Nevâî, 4-Türkçe 1-Farsça Divanı, II. cilt, TDK. Yayınları, Ankara.
• Levend, Agâh Sırrı. (1967), Ali Şir Nevâî, Hamse, III. cilt, TDK. Yayınları, Ankara.
• Levend, Agâh Sırrı (1968), Ali Şir Nevâî Divanlar ile Hamse Dışındaki Eserler, IV. cilt, TDK Yayınları. Ankara.
• Hâkimî, İsmail. (1371), Mevlânâ Abdurrahmân-ı Câmî, İnb-i Sînâ Yayınları, Tahran.
• Âbidî, Mahmûd. (1374), Nûreddîn Abdurrahmân Câmî, Nefehâtu’l-Üns min-Hazarâti’l-Kuds, İtlaat Yayınları. Tahran.
• Humayun-Ferruh Ruknuddîn. (1322), Alî Şîr Nevâî, Divan-i Emîr Nizamuddin Alî Şîr Nevâî “Fânî”, İbn-i Sina Yayınları, Terhan.
• Emir Nimetî ve Mehdi Kasım Niyâ. (2015), Ali Şir Nevâî, Risâle-i Müfredat-i Muamma, İntiŞârât-ı Müşkȗh-i Dâniş, Tahran.
• Muhammed Hüseyin Sıdık ve Menije Muhammed-Dâdî. (2015), Ali Şir Nevâî, Risâle-i Münşeât-ı Farisî, İntiŞârât-ı Tek-Direht, Tahran.
• Eraslan, Kemal (1996). Alî Şir Nevâî, Nesâyimü’l-Mahabbe Min Şemâyimi’l-Fütüvve I Metin, Ankara: TDK Yay.
• Abik, A. Deniz (1993), Alî Şîr Nevâî’nin Risâleleri: Târîh-i Enbiyâ ve Hükemâ, Târîh-i Mülûk-i Acem, Münşeât, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Abik, A. Deniz (2000), Alî Şîr Nevâî, Hamsetü’l-Mütehayyirîn, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doçentlik Tezi, Adana.
• Barutçu Özönder. (1996), Alî Şîr Nevâî, Muhâkemetü’l-Lügateyn, TDK Yayınları, Ankara.
• Çetindağ, Yusuf (2006). Ali Şir Nevâî’nin Osmanlı Şiirine Etkisi, T.C. Kültür ve Turizm Bankalığı Yayınları, Ankara.
• Çöktü, Güzin. (1985), Alî Şîr Nevâî, Mahbûbu’l-Kulûb, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Eraslan, Kemal. (1966), Alî Şîr Nevâî, Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimi’l-Fütüvve, TDK Yayınları, Ankara.
• Eraslan, Kemal. (1993), Alî Şîr Nevâî, Mîzânü’l-Evzân, TDK Yayınları, Ankara.
• Tarlan, Ali Nihat (1942). Alî Şîr Nevâî. İstanbul: Doğu Türkistanlılar Cemiyeti Yayınları.
• Vahidov, Raman ve İşançkulov Husniddin. (2000), Özbek Mümtaz Edebiyatı Tarihi, Özbek Yazıcılar Neşriyatı Yayınları, Taşkent.
• Âşık Muhammed Ekber. (1955), Hand Mîr, Makârimü’l-Ahlâk Şerh-ı Ahvâl Ve Zendegâni Amîr Alî Şir Nevâî, Miras-ı Mektup Yayınları, Tahran.
• Alî Şir Nevâî. (2016), Mahbûbu’l-Kulûb (Çev. Vahit Türk), Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Ölmez Kargı Zuhal. (1994), Ali Şir Nevâî, Mahbûbu’l-Kulûb Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmış Doktora Tezi, Ankara.
• Vahidi Cevzicanȋ Yakup. (1925), Hüseyin Baykara Divanı ve Risȃle eseri, Teb’-i Kütȗb Yayınları, Kabil.
• Granville Browne Edward. (1965), Devletşâh Semerkandȋ Tezkiretü’ş-Şuarâ’sı, Esatîr Yayınları, Tahran.
• Susannah Beveridge Annete. (1922), Babürnâme, LUZAC Yayınları. Londra.
• Hümâyûnferruh Rükneddin. (1956), Alî Şir Nevâî-Fâni, Divan-ı Fâni, İttihad Yayınları, Tahran