KÂİM-BİEMRİLLÂH’IN HİLÂFETİNDE SÜNNÎ VE ŞİÎ İKTİDAR MÜCADELESİ

Yıl 2014, Sayı: 24, 179 - 207, 01.12.2014

Maşide Kamit

Öz

Abbâsî döneminde Kâim-Biemrillâh’ın hilâfeti , Şiî Büveyhîler’den Sünnî Selçuklu hâkimiyetine geçiş sürecine tanıklık etmiştir. Bu nedenle döneme mahsus bir idare ve yapılanma oluşurken, hilâfetin iç ve dış siyasetinde Şiî faaliyetlerle mücadele belirgin bir özellik olarak kendini göstermektedir. Selçuklular ile kurulan ittifakla güçlenen bu mücadele, Sünnî hilâfetin devamı açısında ayrı bir öneme sahiptir. Aynı zamanda Şiî Fâtımîler’in propagandalarına karşı Sünnî akidenin muhafazası için ilmî sahada izlenen siyaset, Sünnî mezhepler arasındaki rekabeti artırırken yeni düşüncelerin doğuşuna ve mevcut oluşumların gelişimine zemin hazırlamıştır. Bu makalede Kâim-Biemrillâh’ın Sünnî ve Şiî politikası iç ve dış siyaset kapsamında incelenip bu süreçte gelişen Sünnî mezhepler arasındaki rekabet ve çatışmalar değerlendirilmiştir

Anahtar Kelimeler

Kâim-Biemrillâh, Selçuklular, Fâtımîler, Büveyhîler, Sünnî-Şiâ Mücadelesi.

Sunni-Shiah Struggle for Power during the Caliphate of Qaim-Bi Amr Allah

Öz

Qaim-Bi Amr Allah’s caliphate in the Abbasid period, witnessed the process of transition from Shiah Buyids to Sunni Seljuqid authority. So the caliphate’s struggles against Shiah activities in internal and foreign policy stands out as an apparent feature while period-specific administration and structuring is occuring. This struggle strengthened by alliance with Seljuks is relatively importance in terms of Sunni caliphate’s continuation. At the same time the policy in scientific area for the protection of Sunni doctrine against the propaganda of Shia Fatimids, enhanced the rivality among Sunni sects, paved the way for the new thoughts and progress of the existing formation. In this article, Qaim-Bi Amr Allah’s Sunni and Shia policy is analysed within the context of internal and foreign policy and the competition and conflicts among the Sunni sects in this period are evaluated

Anahtar Kelimeler

Qaim-Bi Amr Allah, Seljuqs, Fatimids, Buyids, Sunni-Shia Struggle

Kaynakça

• » Abdülazîm ed-Dîb, “Cüveynî İmâmü’l-Haremeyn”, DİA, İstanbul, 1993, VIII, 141.
• » Âşûr Saîd Abdülfettâh, “Ezher”, DİA, , İstanbul, 1995, XII, 53-63.
• » Avcı, Casim, “Muiz b. Bâdîs”, DİA, İstanbul, 2006, XXXI, 95-96.
• » Aybakan, Bilal, “Şîrâzî, Ebû İshak”, DİA, İstanbul, 2010, XXXIX, 184-186.
• » Aykaç, Mehmet, Abbâsî Devletinin İlk Dönemi İdari Teşkilatında Divanlar(132-232/750- 847), Ankara, 1997.
• » Bar Hebraeus, Ebu’l-Ferec (v.663/1265) Ebu’l-Ferec Tarihi, trc. Ö. Rıza Doğrul, T.T.K., An- kara, 1950, I-II.
• » Başoğlu, Tuncay, “Hicri Beşinci Asırda Fıkıh”, İLAM Araştırma Dergisi, c. 3, sy. 2, (Temmuz- Aralık 1998), s. 113-140.
• » Bedevî, Abdurrahman, Mezâhibu’l-İslâmiyyîn Beyrut, 1979.
• » Bozkurt, Nebi- Küçükaşçı, Mustafa Sabri, “Mekke” DİA, İstanbul, 2010, XXVIII, 559-560.
• » Cahen, Claude, “ Buwayhids or Buyids”, E.I, 2.Ed, I, s.1352.
• » Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Ankara, 1988.
• » Demirci, Mustafa, Beytü’l-Hikme, İstanbul, 1996.
• » Erünsal, İsmail E. , ‘‘Dârulilim’’, DİA, İstanbul, 1993, VIII, 539-541.
• » Genç, Süleyman, Fâtımî-Abbâsî-Selçuklu Münâsebetleri ve Besâsirî İsyanı (DEÜSBE- Basılmamış Dok. Tezi), İzmir, 1995.
• » _____________ ‘‘Halife el-Kâdir Döneminde Bağdat’ta Yaşayan Dinî-Siyasî Hadiseler Ve Onun Sünnî Siyaseti’’, Marife, 2004, sy. 2. , s. 219-243.
• » Gibb, H.A.R. , Studies on the Civilisation of Islam, trc. Kadir Durak vd. , İstanbul, 1991.
• » Güner, Ahmet, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, İzmir, 1999.
• » ____________‘‘Büveyhîler Dönemi ve Çok Seslilik’’, D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. XII, İzmir, 1999, s. 47-72.
• » ____________‘‘Şiî Yüzyılında Yahut Büveyhîler Devrinde Bağdat’tan Bazı Yansımalar’’, Ulus- lararası İslâm Medeniyetinde Bağdat Sempozyumu, İstanbul, 2008.
• » ____________ “Sâbûr b. Erdeşîr”, DİA, İstanbul, 2008, XXXV, 362.
• » Hasan, Ali İbrahim, et-Târîhu’l-İslâmiyyi’l-Âm, Kahire, ts.
• » Hasan, İbrahim Hasan, Târîhu’d-Devleti’l-Fâtımiyye fi’l-Mağrib ve Mısr ve Suriye ve Bilâdu’l- Arab, Kahire, 1981.
• » Hitti, Philip K. , Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, trc. Salih Tuğ, İstanbul, 2011.
• » Holt, P.M. Lambton, A.K.S., Lewis, B., İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, trc. Hamdi Aktaş ve ark. , İstanbul, 1997.
• » Hüseyin el-Hâc Hasan, Hadâratü’l-Arab fî Asri’l-Abbâsî, Beyrut, 1994.
• » Hüseyin Emin, Târîhu’t-Türk fi’l-Asri’l-Selçukî, Bağdat, 1965.
• » Işş, Yûsuf, Târîhu Asri’l-Hilâfeti’l-Abbâsîyye, Dımaşk, 1990.
• » İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan b.Hibetullah, Tebyînu Kezibi'l-Müfterî, nşr. M. Zâhid el- Kevserî, Beyrut, 1979.
• » İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed (v.808/1405) Kitâbü’l-İber ve Dîvânü’l-Mübtede’ ve’l-Haber, Beyrut, 2001.
• » İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsu’d-Din Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr (v.681/ 1282), Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zemân, thk. İhsan Abbas, Beyrut, I-VIII.
• » İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail (v.774/1372) el-Bidâye ve’n-Nihâye, thk. Abdullah b. Abdul- muhsin et-Turkî, Dâru’l-Hicr, (?), ts., I-XXI.
• » İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî, Tahrîmu’n- Nazar fî Kütübi Ehli’l-Kelâm, nşr. G.Makdisî, Cambridge, 1985.
• » İbn Tağrîberdî, Ebu’l-Mehâsin Cemâlüddin Yûsuf (v.874/1470), en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, thk. Muhammed Hüseyn Şemsüddin, Beyrut, ts,, I-XVI.
• » İbnu’l-İmâd, Ebu’l-Fellâh Abdulhayy b. el-İmâd el-Hanbelî, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri min Zeheb, Beyrut, 1979, I-VI.
• » İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (v.597/1201) el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem ve’l-Mülûk, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut, 1992, I-XIX.
• » İbnü’l-Esîr, İzzüddin Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed (v.630/1232), el-Kâmil fî’t-Târih, thk. Ebu’l-Fidâ Abdullah, Beyrut, 1987, I-XI.
• » İbnü’t-Tiktakâ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Ali b. Tabataba (v.660/1262), el-Fahrî fi’l-Âdâbi’s- Sultaniyye ve’d-Düveli’l-İslâmiyye, Dâru’l-Sadr, Beyrut, ts.
• » Kabir, Mafizullah, The Buwayhid Dynasty of Baghdad (334/946- 447/1055), Calcutta 1964.
• » Kallek, Cengiz, “Ebû Ya’lâ el-Ferrâ”, DİA, İstanbul, 1994, X, 254.
• » Kamit, Maşide, Büveyhîlerden Selçuklu Hâkimiyetine Geçiş Süreci: Kâim-Biemrillâh Döne- mi, (N.E.Ü.S.B.E. Basılmamış Y.L. Tezi, Konya, 2014)
• » Kara, Seyfullah, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul, 2009.
• » Kaya, Mahmud, “Dârülhikme”, DİA, İstanbul, 1993, VIII, 537-538.
• » Kazvînî, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-Ibâd, Beyrut, ts.
• » Koca, Ferhat, “Hanbelî Mezhebî”,İstanbul, 1997, XV, 525-547.
• » Koçyiğit, Talat, Kelamcılarla Hadisçiler Arasındaki Münakaşalar, Ankara, 1984.
• » Köymen, M. Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, MEB. , İstanbul, 1976.
• » Kurevî, İbrahim Selman, el-Büveyhîyyûn ve’l-Hilâfetü’l-Abbâsiyye, Kuveyt, 1982.
• » Küçükaşçı, Mustafa Sabri, Mekke-Medine Tarihi, İstanbul, 2007.
• » Makdisî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed (v.390/1000), Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma‘rifeti’l-Ekâlîm, Leiden 1967.
• » Makrizî, Takıyyu’d-Dîn Ahmed b. Ali (v.845/1442), İttiâzu’l-Hunefâ bi Ahbâri’l-Eimmeti’l- Fâtımiyyîn el-Hulefâ, Kahire, 1996, I-III.
• » Marçais, G. , “Zîrîler”, İA, İstanbul, 1986, XIII, 576.
• » Meriyzan Useyrî, el-Hayâtü'l-İlmiyye fi'l Irak fi'l Asri's-Selcukî, Mekketü’l-Mükerreme, 1987.
• » Mez, Adam, Onuncu Yüzyıda İslam Medeniyeti, çev: Salih Şaban, İstanbul, 2000.
• » Müeyyed Fi’d-Dîn, Hibetullah eş-Şirâzî (v.470/1077), Sîretü’l-Müeyyed fi’d-Dîn Dâi’d-Duât Tercemetü Hayâtihî bi Kalemihî, thk. Muhammed Kamil Hüseyin, Kahire, 1949.
• » Öz, Mustafa ‘‘Şerif el-Murtaza’’, DİA, İstanbul, 2010, XXXVIII, 586-588.
• » Özaydın, Abdülkerim, “Berâsâ” DİA, İstanbul, 1992, V, 471-472.
• » _____________ ‘‘Müstansır-Billâh’’, DİA, İstanbul, 2006, XXXII, 119-121.
• » _____________“Kündürî”, DİA, XXVI, 554-555.
• » Özdemir, M. Nadir, Bağdat’ta Türk Egemenliği, Konya, 2008.
• » Özler, Mevlüt, ‘‘Tuğrul Bey Dönemi Düşünce Hayatında Entelektüel Bir Kriz: Ehl-i Bid’at’e Lanet Kampanyası’’ I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler II.
• » Safiyye, Seâde, Min Târîhi Bağdâd el-İctimâî: Tatavvuru Mensıbi Kâdılkudât fî’l-Fetreteyn el- Büveyhiyye ve’s-Selcûkiyye, Beyrut, 1988.
• » Sevim Ali, Azimî Târihi (Selçuklular İle İlgili Bölümler H.430-538/M.1038-39-1143-44), T.T.K. , Ankara, 1988.
• » Seyyid, Eymen Fuad, ed-Devletü'l-Fâtımîyye fî Mısr, Kahire, 1992.
• » _____________ ‘‘Fâtımîler’’, DİA, İstanbul, 1995, XII, 228-240.
• » Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsu’d-Dîn Ebu’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu (v. 654/1256), Mir’âtü’z- Zamân fî Târîhi’l-A’yân, nşr. Ali Sevim, Ankara, 2011.
• » Sourdel, Dominique, ‘‘Kâim bi Amr Allâh’’, E.I. , 2. Ed. Leiden, 1978, IV, 457-458.
• » ____________ “Al-Kâdir”, E.I. , 2, Ed. Leiden, 1978, IV, 378.
• » Surur, Muhammed Cemaleddin, Siyâsetü’l-Fâtımîyyîn el-Hâriciyye, Kahire, 1976.
• » Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî, (v. 771/1370), Tabakâtü’ş- Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, Kahire, 1918, I-X.
• » Süyûtî, Ebu’l-Fazl Celâleddin Abdurrahman b. Ebû Bekr (v.911/1505) Târîhu’l-Hulefâ, thk: Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, Mısır,1952.
• » Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (v.310/922), Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, thk. Mu- hammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Kahire, 1976, I-XI.
• » Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti
• » Uludağ, Süleyman, “Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin”, DİA, XXVI, 473-475.
• » Üzüm, İlyas, “Mezhep”, DİA, Ankara, 2004, XXIX, 526-542.
• » Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddîn Yâkut b. Abdillâh (v.626/1229), Mu’cemü’l-Buldân.
• » Yavuz, Yûsuf Şevki, “Eşariyye”, DİA, İstanbul, 1995, XI, 447-455.
• » ____________ ‘‘İbnu Furek’’, DİA, İstanbul,1999, XIX, 496.
• » ____________ “İbn Akîl Ebü’l-Vefâ”, DİA, İstanbul, 1999, XIX, 301-304.
• » Yazıcı, Tahsin-Uludağ, Süleyman, “Herevî Hâce Abdullah”, DİA, İstanbul, 1998, XVII, 222- 226.
• » Yıldız, Hakkı Dursun, ‘‘Abbâsîler’’, DİA, İstanbul,1988, I, 31-56.
• » Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, (v.748/1347), Siyeru A’lâmi’n- Nubelâ, nşr. Şuayb el-Arnavud-Muhammed Naîm el-Araksûsî, Beyrut, ts. , I-XXV.