Public Works during the Rashidun Caliphs

Yıl 2014, Sayı: 24, 13 - 41, 01.12.2014

Tahsin Koçyiğit

Öz

Considering the works of contemporary researchers on the era of the Rashidun Caliphs stick to the debates mostly dealing with political issues such as early conquests and the struggle within the Islamic society, it is significantly important that the number of recent studies dealing with socio-economic and cultural aspects of the era has increased. This study initially aims to present public works conducted in new settlements (i.e. Dur al-Hijra: Kufa Basra, Fustat etc.) conquered by Muslims during the Rashidun Caliphs in which the early Islamic conquests were efficiently successful. This study also intends to show the development and variety of public works depending on new circumstances had come up right after the era of the Prophet Muhammad

Anahtar Kelimeler

Khulafa al-Rashidin, Urban Development, Early Islamic History, Islamic City, Kufa

HULEFÂ-YI RÂŞİDÎN DÖNEMİNDE BAYINDIRLIK HİZMETLERİ

Öz

Hulefâ-yı Râşidîn devri, modern araştırıcıların gündemine daha çok hilâfete odaklanan tartışmalar, ilk fetih hareketleri ve müslümanların iç mücadeleleri gibi siyasî tarih meseleleriyle gelmekte iken, son zamanlarda söz konusu dönemin sosyo-ekonomik ve kültürel tarihine dair çalışmaların hız kazanması oldukça ehemmiyetlidir. Bu makale, öncelikle Hulefâ-yı Râşidîn devrinde Arap yarımadasının dışına taşan İslâm fetihlerinin hızlı ve etkin bir şekilde başarılı olması ile yeni yurtlar (Dûrû’l-Hicre: Kufe, Basra, Fustat vb.) edinen Müslümanların bu bölgelerde giriştikleri bayındırlık faaliyetlerini derli toplu bir şekilde sunmayı amaçlamaktadır. Bu çalışma aynı zamanda, Hz. Peygamber devrinden hemen sonra, İlk Dört Halife döneminde yeni ortaya çıkan durum ve şartlara göre bayındırlık hizmetlerinin gelişimini ve çeşitliliğini ortaya çıkarmaya çalışmaktadır

Anahtar Kelimeler

Hulefâ-yı Râşidîn, Bayındırlık ve İmâr, İlk Dönem İslâm Tarihi, İslam Şehri, Kufe

Kaynakça

• » Akyüz, Vecdi, “Hz.Peygamber Dönemi Şehir Ve Yerel Yönetim Hizmetleri”, İslâm Gelene- ğinden Günümüze Şehir Ve Yerel Yönetimler, I-II, Haz. Vecdi Akyüz - Seyfettin Ünlü, İlke Yayınları, İstanbul 1996, I, 48-68. el-Askerî, Ebû Hilâl el-Hasan b. Abdullah (Ö. 365/976), el-Evâil, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• Bakır, Abdülhalık, Hz. Ali Ve Dönemi, Ankara 2004. » ———— el-Künâse, arapça “K N S ( ن ك) kökünden gelir ve yeryüzünde bulunan pislikleri süpürmek an- lamına gelir. el-Künâse’de bu süprüntülerin atıldığı yerdir. Kûfe’de bir mahal olup Hîre-Mekke yolu üzerindedir. Yâkut, Mu‘cem, IV, 481; Massignon, Hıtatü’l-Kûfe, 110. et-Taberî, Târîh, IV, 227. el-Makdisî, Ahsen, 117. س
• Barış, Mustafa Necati, Hz.Ömer Döneminde Bayındırlık Faaliyetleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006. el-Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (Ö. 279/892-3), Fütûhü’l-Büldân, Thk: Rıdvân Mu- hammed Rıdvân, Beyrut 1403. (Çev.: Mustafa Fayda, Fütûhu’l-Büldân: Ülkelerin Fetihleri),
• Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987). el-Belâzürî, Ensâbü’l-Eşrâf, Thk: Süheyl Zekkâr-Riyâd Zirikli, I-XIII, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1996. el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali (458/1066), es-Sünenü’l-Kebîr, I-X, Bey- rut, 1344-1356.
• Brockelmann, Carl, İslâm Ulusları Ve Devletleri Tarihi, Çev. Neşet Çağatay, Türk Tarih Ku- rumu Yayınları, Ankara 2002. el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil (Ö. 256/870), el-Câmiü’s-Sahîh, Çağrı Yayın- ları, II. Baskı, I-VIII, İstanbul 1992.
• Can, Yılmaz, “İlk İslâm Şehirlerinin İki Önemli Unsuru: Cuma Mescidi Dârü’l-İmara İkilisi Üzerine Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sam- sun 1996, sy.VIII, S. 123-134.
• Creswell, K.A. Cameron, Early Islamic Architecture, London 1958.
• Cu‘Ayt, Hişâm, el-Kûfe; Neş’etü’l-Medîneti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye, II. Baskı, Daru’t-Tıbâ‘a Ve’n-Neşr, Beyrut 1992.
• Cûde, Cemal, el-Arab ve’l-Arz fî’l-‘Irâk Fî Sadri’l-İslâm, Ürdün Üniversitesi Yayınları, Şirke- tü’l-‘Arabiyye, Amman 1979.
• Demirci, Mustafa, “Hz. Osman Devri Fitne Olaylarının Sosyoekonomik Boyutları”, İslâmiyât, Yıl 7/1, Ankara 2004, S. 155-170
• Demirci, Mustafa, İslâm’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, Kitabevi, İstanbul 2003.
• Demirci, Mustafa, Siyah Öfke –Ortaçağ İslâm Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı (869– ), Çizgi Yayınları, Konya 2005.
• Donner, Fred Mcgrew, The Arab Tribes in The Muslim Conquest Of Iraq, Basılmamış Dok- tora Tezi, Princeton Üniversitesi, Amerika 1975.
• Ebû ‘Ubeyd, Kasım b. Sellâm (Ö. 224/839), Kitâbü’l-Emvâl, Thk: Muhammed Ammara, Dârü’ş-Şürûk, I. Baskı, Beyrut-Kahire 1989.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘Âs Es-Sicistânî (Ö. 275/888), es-Sünen, Çağrı Yayınları, II. Baskı, I-V, İstanbul 1992.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrahim (Ö. 182/798), Kitâbü’l-Harâc, Çev.: Ali Özek, Kitâbü’l-Harâc, İstanbul 1981.
• Ebû’l-Fidâ, ‘İmâdüddin Mütevekkil’l-Müeyyed İsmâil b. Ali (Ö. 732/1331-1332), el
• Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer (Târîhu Ebî’l-Fidâ), Thk: Mahmud Deyyûb, I-II, Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut 1997.
• Ebû’r-Râbiye, Abdülhâlık Seyyid, ‘Amr b. el-Âs -Beyne Yedeyi’t-Târîh-, ez-Zehrâ li’l-i’Lâmi’l- ‘Arabî, I. Baskı, Kahire 1408/1988.
• Erdem, Mustafa, “Kıbtî Kilisesi”, Ankara Ünivesitesi İlâihyat Fakültesi Dergisi (Aüifd), An- kara 1997, XXXVI, 143-178.
• Ervâ Selim Sâidât, İstikrârü’l-Kabâil’il-Arabiyye fî’l-‘Irak fî Sadri’l-İslâm, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Dan.: Fâlih Salih Hüseyn, Ürdün Üniversitesi, Amman 2001. e-Ezrakî, Ebü'l-Velid Muhammed b. Abdullah 250/865, Ahbâru Mekke, Çev.: Y. Vehbi Ya- vuz, Kâbe Ve Mekke Tarihi, Feyiz Yayınları, İstanbul 1974.
• Fayda, Mustafa, Hulefâ-yı Râşidîn Devri, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 2014.
• Halîfe b. el-Hayyât, Ebû Ömer el-Leysî el-‘Usfûrî (Ö. 240/854), et-Târîh, Thk: Ekrem Ziya ‘Umerî, Dârü’l-Kalem, II. Baskı, Dımaşk-Beyrut 1397/1978.
• Halîfe b. el-Hayyât, Ebû Ömer el-Leysî el-‘Usfûrî (Ö. 240/854), Tabakât, Thk: Ekrem Ziyâ ‘Umerî, Dârü’t-Tîbe, II. Baskı, Riyad 1982.
• Hamidullah, Muhammed, İslâm Müesseselerine Giriş, Çev.: İhsan Süreyya Sırma, Beyan, İstanbul 1980.
• Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, I-II, Çev.: M.Said Mutlu (I.Cilt), Ahmed Said Matbaası, İstanbul 1966; M.Said Mutlu-Salih Tuğ (II.Cilt), İrfan Yayınevi, 1969.
• Hamidullah, Muhammed, Mecmû‘atü’l-Vesâiki’s-Siyâsiyye Li’l-‘Ahdi’n-Nebevî ve’l-Hilâfeti’r- Râşide, Kahire 1941, Çev.: Vecdi Akyüz, Hz.Peygamber Döneminin Siyâsî-İdârî Belgeleri, Kitabevi, İstanbul 2002.
• Hammâş, Necde, “el-İdâre Ve Tanzîmu’d-Darâib fî’ş-Şâm fî Sadri’l-İslâm”, el-Mü’temeru’d- Düvelî’r-Râbi‘ Li Târîhi Bilâdi’ş-Şâm, 413. Hammâş, Necde, Şâm fî Sadri’l-İslâm, Dımaşk 1987.
• Himyerî, Muhammed b. Abdulmun‘İm (Ö. 900/1494-5), er-Ravdü’l-Mi‘târ fî Haberi’l-Aktâr,
• Nşr: İhsan Abbas, Beyrut 1967.
• Hinds, George Martin, “Kûfan Political Alignments and Their Backraund in The Mid- Seventh Centery A.D”, International Journal Of Middle East Studies, 2 (1971), 346-367.
• Hitti, Philip, Sosyal Ve Kültürel İslâm Tarihi, Ter. Salih Tuğ, Boğaziçi Yayınları, I-IV, İstanbul Hizmetli, Sabri “Tarihî Rivayetlere Göre Hz. Osman'ın Öldürülmesi”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi (Aüifd), XXVII (1985), S. 149-177
• Hourani, Albert, A History Of Arap Peoples, Çev.: Yavuz Alogan, Arap Halkları Tarihi, İltişim Yayınları, III. Baskı, İstanbul 2001.
• İbn Abdilhakem, Ebû’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdillah (Ö. 257/870), Fütûhu Mısr ve Ahbâruhâ, Thk: Charles C. Torrey, Leiden 1922.
• İbn Dukmak, Sarîmüddîn İbrahim b. Muhammed b. Aydemir, (Ö.809/1407), el-İntisâr li
• Vâsitati Akdi’l-Emsâr, IV-V, Ed. Fuat Sezgin, Institut Für Gescchichte Der Arabisch- Islamischen Wissenshaften, (Islamic Geography: 51), Frankfurt 1992. (Eser, Carl Vollers
• Tarafından Tahkik Edilmiş Ve Kahire’de 1893 Yılında Basılmış Olan Nüshanın Tıpkı Bası- mıdır).
• İbn Ebi’l-Hadîd, Abdülhamîd b. Hibetullah (Ö.H.656/1258), Şerhu Nehci’l-Belâğa, Thk:
• Ebû’l-Fadl İbrâhim, Dârü İhyâi’l-Kütübü’l-‘Arabiyye, I-XVIII, Kâhire 1559-1963.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. ‘Amr El-Hâşimî el-Bağdâdî, (Ö. /859), Kitâbü’l-Muhabber, Thk: I. Lichtenstadter, Beyrut t.y. İbn Hacer el-‘Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali, (Ö. 852/1448),eEl-İsâbe fi Temyîzi’s
• Sahâbe, I-VIII, Thk: Ali Muhammed El-Becâvî, Dârü’l-Cîl, Beyrut 1412/1992.
• İbn Hacer el-‘Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali, (Ö. 852/1448), Fethü'l-Bârî bi Şerhi
• Sahîhi'l-Buhârî, Thk.: Muhammed Fuâd Abdülbâkî-Muhibbüddîn el-Hatîb, I-XIII, Dâru’l- Ma‘Rife, Beyrut t.y. İbn Havkal, Ebû’l-Kâsım (Ö. 356/976), Kitâbü Sûrati’l-Arz, Thk: R. Blacher, H.A.R Gibb, P. Kahle, C. A. Nallino, A. J. Wensinck, J. H. Kramers, Leiden 1938.
• İbn Hubeyş, Abdurrahman b. Muhammed b. Abdillah b. Yûsuf (Ö. 584/1188), Ğazavâtu
• İbn Hubeyş, Thk: Süheyl Zekkâr, I-II, Dârü’l-Fikr, I. Baskı, Beyrut 1992.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed (751/1350), et-Turuku’l-Hükmiyye fi’s-Siyâseti’ş- Şer’iyye, Mısır, 1317.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâil b. Ömer (Ö. 774/1327), el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIV, Mektebe- tü’l-Me‘Ârif, Beyrut t.y.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (Ö. 276/889), ‘Uyûnu’l-Ahbâr, Thk: Mu- hammed el-İskenderânî, I-IV, Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, Beyrut 1994.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (Ö. 276/889), el-Me‘ârif, Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd El-Kazvînî (Ö. 273/886), es-Sünen, Çağrı Ya- yınları, II. Baskı, I-II, İstanbul 1992.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim (Ö. 711/1311), Lisânü’l-‘Arab, I-XV, Dârü Sâdır, I. Baskı, Beyrut 1955-1956.
• İbn Rusteh, Ahmed b. Ömer (Ö. 310/92) Kitâbü A‘Lâki’n-Nefîse, Thk: Werstenfel, Nşr: De Goeje, Leiden, 1891.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d el-Basrî ez-Zührî (230/845), Kitâbu’t-Tabakâti’l-Kebîr, I-VIII, Dârü Sâdır, Beyrut, 1960-1968.
• İbn Seyyidinnâs, Ebû’l-Feth Fethuddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el- Ya‘merî, (Ö.773/1334), ‘Uyûnü’l-Eser fî Fünûni’l-Meğâzî ve’ş-Şemâili ve’s-Siyer, Dârü’l- Ma‘rife, y.y., t.y.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe En-Nemîrî el-Basrî (Ö. 183/849), Târîhü’l-Medîneti’l- Münevvere (Ahbâru’l-Medineti’l-Münevvere), Thk: Fehim Muhammed Şeltût, I-IV, Dârü’t- Turâs, I. Baskı, Beyrut 1410/1990.
• İbn Tağriberdî, Kemâlüddîn Ebû ’l-Mehâsin Yûsuf (Ö. 873/1468), en-Nücûmü’z-Zâhira fi
• Mülûki Mısr ve’l-Kâhira, Thk: Komisyon, I-XVI, Kahire, 1970-72.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (597/1200), el-Müntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, V-X, Haydarâbâd-Dekkan 1357-1360, I-XII, Thk: Mustafa Abdulkadir Atâ, Bey- rut 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (Ö.630/1232), el-Kâmil fi’t-Târih, Thk: Ebû’l
• Fidâ Abdullah El-Kâdî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, II. Baskı I-X, Beyrut 1995.
• İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İshâk El-Hemedânî (Ö. 290/902), Muhtasaru Kitâbi’l-Büldân, Nşr. De Goeje, Leiden 1967.
• İhsân Abbâs, Târihü Bilâdi’ş-Şâm, Ürdün Üniversitesi Yayınları, Amman 1990. el-İsfahânî, Ebû’l-Ferec Ali b. Hüseyn (356/976), el-Eğânî, I-XXIII, t.y., y.y., » el-İstahrî, Ebû İshâk İbrahim b. Muhammed (Ö. 320/932), el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Ed. De Goeje, Brill, Leiden 1927. el-Kalkaşendî, Ebû Abbâs Ahmed b. Ali (Ö. 821/1418), Subhü’l-A‘şâ fî Sınâati’l-İnşâ, Nşr:
• Muhmmed Hüseyn, Beyrut 1987.
• Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cemu Kabâili’l-‘Arab, I-III, Matba‘Tu’l-Hâşimiyye, Dımaşk 1949. el-Kettânî, Abdülhayy b. Şemsü’l-Âfâk Ebû’l-Mekârim Abdulkebîr, et-Terâtibu’l-İdâriyye ve’l
• ‘Amâlât ve’s-Sınâât ve’l-Mutâcir ve’l-Hâletu’l-İlmiyye Elletî Kânet ‘Alâ ‘Ahdi Te’sîsi’l- Medîneti’l-Münevvere, Çev.: Ahmet Özel, Hz. Peygamber’in Yönetiminde Sosyal Hayat Ve Kurumlar, I-III, İstanbul 1990-92. el-Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf (Ö. 350/961), el-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât, Nşr:
• Rhuvon Guest, Kahire 1912.
• Kubiak, Wladyslaw, al-Fustât; İts Foundation and Early Urban Settlement, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa(Varşova) 1982. el-Kuraşî, Gâlip b. Abdü’l-Kâfî, Evveliyâtü’l-Fâruk fi’l-İdâreti ve’l-Kadâi, I-II, Beyrut, 1990.
• Lem‘î, Mustafa Sâlih, el-Medînetü’l-Münevvere Tatavvuruhâ’l-‘Umrânî ve Türâsühâ’l- Mi‘mârî, Bağdât 1982.
• Lombard, Maurice, İlk Zafer Yıllarında İslâm, Ter: Nezih Uzel, Pınar Yayınları, İstanbul, el-Makdîsî, Mutahhar b. Tâhir (Ö. ~355/966), el-Bed’ ve’t-Târîh, Thk: Clement Huart, I-VI, Paris 1903. el-Makdîsî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Ahmed b. Ebî Bekir (Ö. 380/990), Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma‘rifeti’l-Ekâlîm, Nşr: De Goeje, Leiden 1967. el-Makrîzî, Ebû’l-Hasan Ahmed b. Ali (Ö. 845/1441), el-Mevâiz ve’l-i‘Tibâr bi Zikri’l-Hitati ve’l-Âsâr, I-II, Beyrut t.y.
• Massignon, Louis, Hıtatü’l-Basra ve’l-Bağdâd, Arapçası: İbrahim es-Semerrâî, el- Müessesetü’l-‘Arabiyye Li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, Beyrut 1981.
• Massignon, Louis, Hıtatü’l-Kûfe ve Şerhu Harîtatihâ, Arapçası: İbrâhim es-Sâmirî, Takîyy Muhammed El-Mus‘Abî, Cem‘İyyetü Müntedî’n-Neşr, Necef, t.y. el-Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (Ö. 450/1058), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, Çev.:
• Ali Şafak, İslâm’da Devlet Ve Hilâfet Hukuku, Bedir Yay., İstanbul 1994.
• Naboodah, Hassan, Eastern Arabia in The Sixth And Seventh Centuries, Basılmamış Dok- tora Tezi, Exeter Universitesi, Amerika 1988. en-Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şu‘ayb (Ö. 303/915), es-Sünen, Çağrı Yayınları, II.
• Baskı, I-VIII, İstanbul 1992.
• Numân b. Muhammed b. el-Irâk, (~ H.X yy.), Ma‘denü’l-Cevâhir bi Târihi’l-Basra ve’l-Cezâir, Thk: Muhammed Hamîdullah, Mecme‘u’l-Bühûsi’l-İslâmiyye, İslâmâbâd 1973. en-Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvahhâb (Ö. 733/1333), Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, Thk:
• Komisyon, I-XVIII, Kahire 1954; Thk: M. M. Emîn-S. Baz Arînî, XIX-XXXI, Kahire 1975.
• Özkuyumcu, Nadir, Fethinden Emevîlerin Sonuna Kadar Mısır ve Kuzey Afrika (H.18- /M.639-750), Dan.: Mustafa Fayda, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Dok- tora Tezi, İstanbul 1993.
• Reitemeyer, Else, Die Städtegründungen Der Araber İm İslâm, Akademische Buchdrucke- rei Von F. Straub, München 1912.
• Sâlih Ahmed el-Ali, Hıtatü’l-Basra ve Mıntıkatühâ, Matba‘Atu Mecme‘u’l-‘İlmi’l-‘Irâkî, Bağ- dat 1986.
• Sâlih Ahmed el-Ali, “el-Himâ fî Evveli’l-Karni’l-Hicrî”, Mecelletü’l-Arab, Sayı: VII, Riyad, , 579-582; Sâlih Ahmed el-Ali, “Hıtatü’l-Basra”, Mecelletü Sümer VIII, Bağdat, 1952, 281-303.
• Sâlih Ahmed el-Ali, “Mıntıkatü Kûfe”, Mecelletü Sümer, XXI, C: I, Bağdat, 1965, S. 229- » »
• Sâlih Ahmed el-Ali, et-Tanzîmâtu’l-İctimâiyye ve’l-İktisâdiyye fî’l-Basra fî Karni’l-Evveli’l- Hicrî, Dârü’t-Talî‘A, II. Baskı, Beyrut 1969.
• Savaş, Rıza, Hz. Muhammed Devrinde Kadın, Ravza Yayınları, Birinci Baskı, İstanbul es-Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr, (Ö. 562/1167), el-Ensâb,
• Nşr: Muhammed Ahmed Hallâk, I-IV, Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut 1999. es-Semhûdî, Ali Nuruddin b. Abdillah, (Ö. 911/1506), Vefâü’l-Vefâ bi Ahbâri Dâri’l
• Mustafâ, Thk: Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd, I-IV, Beyrut 1984.
• Söylemez, M. Mahfuz, Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2001. es-Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr, (Ö. 911/1505), Hüsnü’l-Muhâdara, Thk:
• Ebû’l-Fazl İbrâhim, I-II, Kahire 1967, 1968.
• Şiblî, Mevlânâ Nûmânî, Asr-ı Saâdet, Ter: Ömer Rıza Doğrul, I-V, İstanbul, 1974.
• Şiblî, Mevlânâ Nûmânî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer Ve Devlet İdaresi, Çev. Talip Yaşar Alp, I-II, İstanbul, 1980. et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (Ö. 310/922), Târihü’l-Ümem ve’l-Mülûk
• (Târîhu’t-Taberî), I-XI, Thk: Muhammed Ebû’l-Fadl, Beyrut t.y. et-Tirmîzî, Ebû İsa Muhammed b. İsâ (Ö. 279/892), es-Sünen, I-V, Çağrı Yayınları, II. Baskı, İstanbul 1992.
• Umerî, Ekrem Ziyâ, Asru’l-Hilâfeti’r-Râşide, Mektebetü’l-Übeykân, Riyad 2009.
• Utku, Nihal Şahin Kızıldeniz, Kızıldeniz’de Denizcilik Ticaret Ve Yerleşim, Basılmamış Dok- tora Tezi, Dan.: Prof. Dr. Mustafa Fayda, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, İslâm Tarihi Ve Sanatları Bilim Dalı, İstanbul 2005. el-Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb b. Ca‘fer b. el-Ya‘kûb, (292/905), Târîhu’l-Ya‘Kûbî, Thk:
• Abdülemîr Minhâ, Müessesetü’l-İlmî li’l-Matbû‘Ât, I-II, Beyrut, 1993. el-Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb b. Ca‘fer b. el-Ya‘kûb, (292/905), Kitâbü’l-Büldân, Nşr: J. De Goeje, Leiden 1967.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullah er-Rûmî el-Bağdâdî El- Hamevî, (Ö. 626/1229), Mu‘Cemü’l-Büldân, Dârü’l-Fikr, I-V, Beyrut t.y.
• Yılmaz, Metin, “İslâm Tarihinin İlk Üç Asrında Hapishanelere Ve Mahkûmların Durumları- na İnsan Hakları Bağlamında Genel Bir Bakış”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakül- tesi Dergisi (OMÜİDF), 2001, Sayı: 12-13, s. 539-581;
• Yılmaz, Metin, Erken Dönem İslâm Tarihinde Zindanlar Ve Hapishaneler, Etüt Yayınları, Samsun 2009.
• Yüksel, Ahmet Turan, “Fütûhu’l-Büldân’a Göre Fetihlerden Sonraki Faaliyetler”, Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Konya 1999, Sayı: IX, S. 45-80. ez-Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (Ö. 748/1347),
• Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A‘Lâm, Thk: Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Dârü’l- Kitâbi’l-Arabî, Iı. Baskı, Beyrut 1991. ez--Zübeyr b. Bekkâr (Ö. 256/987), el-Ahbâru’l-Muvaffâkiyât, Thk: Sâmi Mekkî el-‘Ânî,
• Matba‘atü’l-‘Ânî, Bağdât 1972.