Osmanlı’da sivil mühendis yetiştirmek üzere açılan Hendese-i Mülkiye Mektebi

Yıl 2016, Cilt: 17 Sayı: 2, 1 - 26, 01.06.2016

Şinasi Acar Atilla Bir Mustafa Kaçar

Öz

Türkiye’deki ilk askerî mühendislik okulu Fransız devlet arşivlerinde
yapılan araştırmalara göre 29 Nisan 1775 tarihinde, İstanbul Haliç’teki Tersânei
Âmire’de açılmıştır ve adı Hendese Odasıdır. Bu kuruluş, 1781 yılından
itibaren Mühendishâne olarak adlandırılmıştır. 1795 yılında, İstihkâm ve Topçu
subaylarını yetiştirmek üzere Halıcıoğlu’nda Mühendishâne-i Cedîde kurulur.
1806’dan sonra, bu okul, Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn (İmparatorluk Kara
Mühendislik Okulu) adını alır. Sultan III. Selim (1789-1807), yine
Halıcıoğlu’nda, 1793 yılında Humbaracılar Kışlası’nı inşa ettirir. Bu sırada
Mühendishâne’nin binası yıktırılır ve kışlanın sol tarafında, günümüzde halen
mevcut olan yeni bir bina inşa edilir.
Sultan II. Abdülhamid (1876-1909) döneminde görülen ihtiyaç üzerine
1883 tarihinde Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn bünyesinde, Tophâne-i Âmire
Müşîrliği ve Nâfia Nezâreti’ne bağlı olarak Hendese-i Mülkiye Mektebi kurulur.
Bu okul için Halıcıoğlu’nda, Mühendishâne’nin arka tarafında yeni bir bina inşa
edilir. Okul, günümüzde halen mevcut olan bu yeni binaya 28 Ekim 1884
tarihinde taşınır.
Bu makalede az bilinen sivil mühendislik eğitiminin ilk yılları incelenmiş
ve 1888, 1889, 1890 yıllarındaki yıllıkların içeriğinden askeri ve sivil
mühendislik okullarında okutulan dersler karşılaştırılmıştır. Günümüzdeki sivil
mühendislik eğitiminin nüvesini oluşturan bu okul, 1909 yılında askeriyeden
ayrılmıştır. Makalede sivil mühendislik eğitiminin benimsenmesi hususunda
okul yöneticilerin gösterdikleri gayretler irdelenmiş, okul birinci ve ikincisine
verilen maarif madalyasıyla ilgili bilgiler aktarılmış, ülkemizde mühendislik
eğitiminin simgesi haline gelen arı rozetinin ilk örnekleri tanıtılmıştır. Rozetin
ilk örneklerinin 1883 tarihli olması, sivil mühendislik eğitiminin bu tarihte
başlatılması gerektiğini kanıtlar.

Anahtar Kelimeler

Mühendishâne, Hendese-i Mülkiye Mektebi, Mülkiye Mühendis Mektebi, Baron de Tott, İstanbul Teknik Üniversitesi, Arı rozeti, Maarif Madalyası, Humbaracı Kışlası, Lağımcı Kışlası

The Ottoman school of civil engineering: Hendese-i Mülkiye Mektebi

Öz

According to the documents found in French State Achives, the first
military engineering school in Turkey was the School of Geometry (Hendese
Odasıe) which opened on 29 April 1775, at the State Maritime Arsenal
(Tersâne-i Âmire) on the Golden Horn, Istanbul. The name of this school was
changed to the School of Engineering (Mühendishâne) as from 1781 onwards.
In 1795, a new school of engineering (Mühendishane-i Cedîde) was created in
Halıcıoğlu distict to train officers in fortification and artillery. From 1806 on,
this military school became known as the Imperial Military School of
Engineering (Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn). In 1793, Sultan Selim III
(reigned 1789-1807) ordered the construction of the Bombardier Barracks
(Humbaracılar Kışlası) also in Halıcıoğlu. Soon the building of the engineering
school was pulled down and a new building – which still exists – was erected
next to the Barracks. During the reign of Sultan Abdülhamid II (1876-1909), a civilian school
for engineering (Hendese-i Mülkiye Mektebi) was established in 1883. This new
school was co-administrated by the Imperial Arsenal of Ordinance and Artillery
(Tophâne-i Âmire Müşîrliği) and the Ministry of Public Works (Nâfia Nezâreti).
The school moved on 28 October 1884 to its facilities newly built at Halıcıoğlu,
behind the Imperial Military School of Engineering. This building is extant. This paper aims to shed light to the lesser known early years of the civil
school of engineering. By examining the newly found curricula for the years
1888, 1889 and 1890, the differences between the military and civil education
are compared in detail. This school which forms the nucleus of the later civil
engineering education was separated from the military administration in 1909.
The present paper also discusses the perseverance and efforts of the
administrators of the civilian school for the establishment of engineering
education. Finally, maarif medallions given to the 1st and 2nd best students as
well as the bee rosettes (Arı rozeti), the symbol of this institution, are
introduced. The fact that the early samples bear the date of 1883, proves that
engineering education in the civilian school began in 1883. 

Anahtar Kelimeler

School of Military Engineering, Civilian School of Engineering, Baron de Tott, Istanbul Technical University, Bee rosette, Maarif medaillon, Bombardier barracks, Barracks of the miners.

Kaynakça

• Beydilli, K., Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, Mühendishâne Matbaası ve Kütüphanesi (1776-1826), İstanbul: Eren Yay., 1995.
• Ender, C., “Maarif Madalyası,” Toplumsal Tarih, c.5, sayı 26, Şubat 1996, s. 43-45.
• Ergin, Osman N., Türkiye Maarif Tarihi (5 cilt), Eser Matbaası, İstanbul, 1977, s. 1151- 1161.
• Kaçar M., Zorlu T., Barutçu B., Bir A., Ceyhan O., Neftçi A. İstanbul Teknik Üniversitesi ve Mühendislik Tarihimiz, Editör: M. Karaca, İTÜ Vakfı, İstanbul, 2012.
• Mahmud Râif, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yeni Nizamların Cedveli (1798), Tıpkıbasım, Türkçe’ye çeviren ve yay. haz. A. Terzioğlu & H. Hatemi, Turing, İstanbul, 1988.
• Mehmed Es’ad bin Naîm, Mir’ât-ı Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn (İstanbul Teknik Üniversitesi Tarihçesi), Karabet Matbaası, İstanbul, 1312 (Milâdî 1896). Latin alfabesiyle yay. haz. S. Erdem, İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi No. 3, İstanbul, 1986.
• Uluçay, Ç. & Kartekin, E., Yüksek Mühendis Okulu, İTÜ Kütüphanesi Sayı 389, Berksoy Matbaası, İstanbul, 1958.
• Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Şâkirdânının İmtihân-ı Umûmî Cedveli / Hicrî 1305 (Devlet Kara Mühendisliği Yüksekokulu öğrencilerinin Genel Sınav Çizelgesi / Milâdî 1888), Mühendishâne Matbaası, İstanbul, 1888.
• Osmanlı’da Müslüman halk açısından çalışma olanağı, devlet memurluğu, askerlik ve çiftçilik gibi birkaç uğraş alanıyla sınırlıdır. Okumuş ve aydın kesim için saray hizmeti ve devlet memurluğu geçer akçedir. Askerlik, memurluk ve rençberlikle kuşatılmış bir yaşam geleneğinde, sınaî üretim ve ticaretin yeri bulunmaz.
• Mehmed Hulûsi Efendi / Edirnekapısı, Hendese-i Mülkiye’den 1889’da birincilikle mezun olmuştur. Cafer Tayyar Efendi / Aksaray, aynı yılın ikincisidir. Kemâl Efendi / Kadıköy, 1891 yılında birincilikle mezun olmuş ve hemen okulun mimarî dersleri muallim muavinliğine atanmıştır.
• Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Şâkirdânının İmtihân-ı Umûmî Cedveli / Hicrî 1306 (Devlet Kara Mühendisliği Yüksekokulu öğrencilerinin Genel Sınav Çizelgesi / Milâdî 1889), Mühendishâne Matbaası, İstanbul, 1889.
• Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Şâkirdânının İmtihân-ı Umûmî Cedveli / Hicrî 1307 (Devlet Kara Mühendisliği Yüksekokulu öğrencilerinin Genel Sınav Çizelgesi / Milâdî 1890), Mühendishâne Matbaası, İstanbul, 1890.
• The Ottoman school of civil engineering:
• Hendese-i Mülkiye Mektebi
• During the reign of Sultan Abdülhamid II (1876-1909), a civilian school for engineering (Hendese-i Mülkiye Mektebi) was established in 1883. This new school was co-administrated by the Imperial Arsenal of Ordinance and Artillery (Tophâne-i Âmire Müşîrliği) and the Ministry of Public Works (Nâfia Nezâreti). The school moved on 28 October 1884 to its facilities newly built at Halıcıoğlu, behind the Imperial Military School of Engineering. This building is extant.