Öz
Poet, musician and educator Memtili Tevfik Efendi (1901-1937) is a unique Uygur intellectual who was born in East Turkistan, came for education and had education in Turkey in his young times and trained as a teacher. After working as a teacher for a short period of time in Turkey, Tevfik returned to his ∗ Dr., e-posta: railekasgarlı@hotmail.comhomeland realized extraordinary successes of the last century in Uygur national education history with regard to opening schools in new procedures. He became martyr on the way of rescuing the people from ignorance and slavery. Involving his poetry with the Uygur national education enabled these poems to be saved and then to be published. While the poems of the poet are exemplary of the language characteristics of New Uygur language, it contains the language characteristics of Chagatai, Turkey Turkish and Atus Dialect as well. This case not only reveals the language characteristics of New Uyghur language in the beginning period but also it reminds once again the importance of mutual education in ensuring the unity in language, notion and work in the Turkish world as well.
Anahtar Kelimeler
Memtili Tevfik Efendi East Turkistan Contemporary Uygur Poetry Life and Works 1. Memtili Tevfik Efendi’nin Hayatı Memtili Tevfik Efendi 1901 yılında Doğu Türkistan’ın Atuş ilçesi Boyamet kasabasında doğmuştur. Babası tabip Tohti Haci’dir.Annesinin ad
Kaynakça
- ABDUREHİM, Sulayman, “Çakilikta Maaripniñ Peyda Boluşi ve Terekkiy Kilişi” (Çakılık’ta Eğitimin Meydana Gelmesi ve Gelişme Göstermesi), Bayıngulin Tarih Materiyalliri, t.y., s. 36-40 ALPTEKİN, İbrahim, Haz. Memtili Ependi Şe’irleri, Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 2000
- CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., No:260, İstanbul, 1968
- DİYAR, Abdurahman Mamut, “Aksu Konişeher Maarip Tezkirisi” (Aksu Konaşehir Eğitim Tezkeresi), Şinciang Tarih Materiyalliri, 1987, S. 20, s. 236- 246
- ECKMANN, Janos, Çağatayca El Kitabı, 3. bs., Çev. Günay Karaağaç, Akçağ Yay., Ankara, 2005
- EHMİDİ, İmincan, Uygur Edebiyatı Tarihidiki Namayendiler, (Uygur Edebiyatı Tarihindeki Önde Gelenler), Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 1996, e-kitap
- ERASLAN, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara, 2012
- EZİZİ, Seypidin, Ömür Dastani, Milletler Neşriyatı, Pekin, 1990, C. 1
- HACİ, Abdukadir, “1933 yildin 1937 yilğiçe Keşker, Hoten, Aksularda Bolup Ötken Vekeler”, (1933 Yılından 1937 Yılına Kadar Kaşgar, Hotan, Aksu’larda Olan Olaylar), Şinciang Tarih Materiyalliri, Urumçi, 1986, S. 17, s. 1-113
- HUŞTAR, Şerip, Şinciang Yekinki Zaman Tarihidiki Meşhur Kişiler (Şinciang Yakın Çağ Tarihindeki Meşhur Kişiler), Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 2000 İBRAHİM, Rozi, “Şayar Nahiyisiniñ Medeniy- Maarip Tarihidin Kiskiçe Eslime” (Şayar İlçesinin Kültür Eğitim Tarihinden Kısa Hatıra), Şinciang Tarih Materiyalliri, 1987, S. 20, s. 142- 149
- İLKUL, A. Kemal: Türkistan ve Çin Yollarında Unutulmayan Hatıralar, Zarif İş Matbaası, İstanbul, 1955
- İNAYET, Alimcan, “Ünlü Eğitimci Mehmet Ali Tevfik’in Edebî Kişiliği Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Der., TDK Yay. S. 15, Ankara, 2003, 143-158 KAŞGARLI, Mahmut, Türki Tillar Divani, (Uygurca) Şinciang Halk Neşriyati, Urumçi, 1981, C.1
- KAŞGARLI, Reyila, Çağdaş Uygur Şairlerinden Memtili Tevfik Efendi’nin Şiirleri Üzerinde Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Aktarma-Sözlük), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2014, s. 1228-1244
- KAŞGARLI, S. Mahmut Kaşgarlı, Uygur Türkleri Kültürü ve Türk Dünyası, Çağrı Yay., İstanbul, 2004
- KAŞGARLI, S. Mahmut, GAYRETULLAH, Hızırbek, EZİZİ, Erkin, Haz., Doğu Türkistan Cumhuriyeti Devlet Anayasası, Enes Ofset Yay., İstanbul, 2005
- KOMİSYON, Zhong Guo Tu Jue Yu Zu Yu Yan Ci Hui Ji (Çindeki Türk Dillerinin Karşılaştırma Sözlüğü), Milletler Neşriyatı, Pekin, 1990
- MAHMUTOP, Abdukerim, “ Meşhur Vetenperver Maaripçi Memtili Ependi” (Meşhur Vatansever Eğitimci Memtili Efendi), Şinciang Tarhidin Termiler, S. 2, Urumçi, 1993, s. 32-38
- ME MTİLİ, Edibe, “Dadam Memtili Tohtacini Esleymen”(Babam Memtili Tohtaci’yi Hatırlarım), İbrahim Alptekin, a.g.e., s. 15-21 MEMTİLİ, Mehbube, “Bir Şairniñ Tügimes Nahşisi” (Bir Şairin Bitmeyen Şarkısı), İbrahim Alptekin, a.g.e., s. 22-28 MİRSULTAN, Mirhayat; NİYAZ, Ömer Niyaz, “A Tu Shi Fang Yan De Mou Xie Yu Yin Te Zheng” (Atuş Ağzının Bazı Ses Özellikleri), Yu Yan Yu Fan Yi (Dil ve Çeviri) Der., 1993, S. 1, s. 61-63
- NİYAZ, İbrahim, “Atuş Nahiye Eksak Kentide Yekinki Zaman Penni Maaripiniñ Dunyaga Kelişi” (Atuş İlçesi Eksak Kasabası’nda Yakın Çağ Yeni Eğitiminin Dünyaya Gelişi), Şinciang Tarih Materiyalliri, Urumçi, 1984, S. 13, s. 83-94 OSMAN, Muhammet, “Adem Kavipi Vekesi Togrisida” (İnsan Kebabı Olayı Hakkında), Keşker Geziti, 08 Ağustos 1986
- POL AT, Abdurop, “Çagatay Tili Degen Atalgu Togrisida” (Çağatay Dili Denen Kavram Üzerine), Çagatay Uygur Tili Tetkikatidin İlmiy Makaliler, Milletler Neşriyatı, Pekin, 1993, s. 1-9
- RAHMAN, Abdukerim vd., Uygur Örp-Adetliri (Uygur Gelenekleri) , Şinciang Yaşlar Ösmürler Neşriyatı, Urumçi, 1996
- ROZİ, Erkin, “Xian Dai Wei Wu Er Yu A Tu Shi Fang Yan Yan Jiu” (Yeni Uygurcanın Atuş Ağzı Üzerine Araştırmalar), Ka Shi Shi Fan Xue Yuan (Kaşgar Pedagoji Enstitüsü) Der., 2003, S. 24/1, s. 62-68
- ROZİ, Yalkun “Untu lgan Engüşter-Tevfik Rohi” (Unutulan Kıymet- Tevfik Ruhu), Şinciang Medeniyiti, S. 4, Urumçi, 1997, s. 11-20
- ROZİ, Yalkun, “Memtili Ependiniñ Süritini İzdeş” (Memtili Efendi’nin Resmini Aramak), Lay Kel’eniñ Siri , Şinciang Pen Tehnika Neşriyatı, Urumçi, 2012, s. 219-242
- ROZİ, Yalkun, “Meşhur Maaripçi Memtili Tevpik Ependi ve Uniñ İcadiyet Alahidiliki Hekkide” (Meşhur Eğitimci Memtili Tevfik Efendi ve Onun Yaratıcılık Özelliği Hakkında), Şinciang Üniversitesi İlmi Jornili, S. 2, Urumçi, 1997, s. 12-21
- SE YİT, Mirehmet : “Şair Tevfik”, Bulak Dergisi , S. 3, Urumçi, 1981, s. s. 228- 253 SEYİT, Mirehmet; ROZİ, Yalkun; ZORDUN, Sabir, Memtili Ependi, Şinciang Üniversitesi Neşriyati, Urumçi, 1997
- SÜMER, Faruk, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul, 1999,C. 1
- ŞEHİDİ, Burhan, Şinciangniñ 50 Yili (Şinciang’ın 50 Yılı), Çev. Nurmuhemmet Döleti v.d., Milletler Neşriyatı, Pekin, 1986
- TALİP, Abdulla: Uygur Maarip Tarihidin Uçiriklar (Uygur Eğitim Tarihinden Haberler), 2. bs., Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 1990
- TEKİN, Talat, Orhon Türkçesi Grameri , Yayımlayan: Mehmet Ölmez, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, İstanbul, 2003
- TOGAN, Zeki Velidi, HâtiralarTürkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Millî Varlık ve Kültür Mücadeleleri, Hikmet Gazetecilik Yay., İstanbul, 1969 TOHTİ, Abdurehim, Keşkerninñ Yekinki ve Hazirki Zaman Maarip Tarihi, (Kaşgar’ın Yakın Çağ ve Çağdaş Eğitim Tarihi), Kaşgar Uygur Neşriyatı, Kaşgar, 1986
- TOPARLI, Recep; VURAL, Hanifi; KARAATLI, Recep, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. No: 835, 2. bs., Ankara, 2007
- TÜRKİSTANİ, Musa, Uluğ Türkistan Paciesi (Ulu Türkistan Faciası), e-kitap UÇKUNİ, Nurmuhemmed Ömer, Meripet Meş’ili Memtili Ependi (Eğitim Meşalesi Memtili Efendi), Tarihî Şahıslar Hakkında Hikâyeler Dizisi No. 6, Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 2003
- YAN Dian-qing, Üç Vilayet İnkilabiniñ Kanunçilik Tarihi ( Üç Vilayet İnkılâbının Kanun Tarihi), Uygurca’ya Çev. Goca Abdulla Osman vd., Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 1999
- ZAMAN, Nurmuhemmet , Uygur Edebiyatı Tarihi, Şinciang Maarif Neşriyati, Urumçi, 1995
Öz
Şair, müzisyen ve eğitimci Memtili Tevfik Efendi (1901-1937) Doğu Türkistan’da doğmuş, gençliğinde eğitim için Türkiye’ye gelmiş ve tahsilini yapmış, bir öğretmen olarak yetişmiş ender Uygur aydınıdır. Tevfik Türkiye’de kısa bir süre öğretmenlik yaptıktan sonra memleketine dönmüş, yeni usul okul açma yönünde Uygur millî eğitim tarihinde son yüz yılda eşi benzeri görülmeyen başarılara imza atmıştır. Halkı cahillikten ve esaretten kurtarma yolunda şehit olmuştur. Şiirlerinin Uygur millî eğitimi ile iç içe olması, bu şiirlerin saklanmasına ve daha sonra yayınlanmasına vesile olmuştur. Şairin şiirleri Yeni Uygurca dil özelliklerinin bir örneği olmakla beraber Çağatayca, Türkiye Türkçesi, Atuş Ağzı dil özelliklerini de bulundurmaktadır. Bu durum, Yeni Uygurcanın başlangıç dönemindeki dil özelliklerini gözler önüne sermekle kalmayıp, Türk dünyasının dilde, fikirde, işte birliğinin sağlanmasında, karşılıklı eğitim öğretimin önemini bir kez daha hatırlatmaktadır.
Anahtar Kelimeler
Memtili Tevfik Efendi Doğu Türkistan Çağdaş Uygur Şiiri Hayatı ve Eserleri
Kaynakça
- ABDUREHİM, Sulayman, “Çakilikta Maaripniñ Peyda Boluşi ve Terekkiy Kilişi” (Çakılık’ta Eğitimin Meydana Gelmesi ve Gelişme Göstermesi), Bayıngulin Tarih Materiyalliri, t.y., s. 36-40 ALPTEKİN, İbrahim, Haz. Memtili Ependi Şe’irleri, Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 2000
- CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., No:260, İstanbul, 1968
- DİYAR, Abdurahman Mamut, “Aksu Konişeher Maarip Tezkirisi” (Aksu Konaşehir Eğitim Tezkeresi), Şinciang Tarih Materiyalliri, 1987, S. 20, s. 236- 246
- ECKMANN, Janos, Çağatayca El Kitabı, 3. bs., Çev. Günay Karaağaç, Akçağ Yay., Ankara, 2005
- EHMİDİ, İmincan, Uygur Edebiyatı Tarihidiki Namayendiler, (Uygur Edebiyatı Tarihindeki Önde Gelenler), Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 1996, e-kitap
- ERASLAN, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara, 2012
- EZİZİ, Seypidin, Ömür Dastani, Milletler Neşriyatı, Pekin, 1990, C. 1
- HACİ, Abdukadir, “1933 yildin 1937 yilğiçe Keşker, Hoten, Aksularda Bolup Ötken Vekeler”, (1933 Yılından 1937 Yılına Kadar Kaşgar, Hotan, Aksu’larda Olan Olaylar), Şinciang Tarih Materiyalliri, Urumçi, 1986, S. 17, s. 1-113
- HUŞTAR, Şerip, Şinciang Yekinki Zaman Tarihidiki Meşhur Kişiler (Şinciang Yakın Çağ Tarihindeki Meşhur Kişiler), Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 2000 İBRAHİM, Rozi, “Şayar Nahiyisiniñ Medeniy- Maarip Tarihidin Kiskiçe Eslime” (Şayar İlçesinin Kültür Eğitim Tarihinden Kısa Hatıra), Şinciang Tarih Materiyalliri, 1987, S. 20, s. 142- 149
- İLKUL, A. Kemal: Türkistan ve Çin Yollarında Unutulmayan Hatıralar, Zarif İş Matbaası, İstanbul, 1955
- İNAYET, Alimcan, “Ünlü Eğitimci Mehmet Ali Tevfik’in Edebî Kişiliği Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Der., TDK Yay. S. 15, Ankara, 2003, 143-158 KAŞGARLI, Mahmut, Türki Tillar Divani, (Uygurca) Şinciang Halk Neşriyati, Urumçi, 1981, C.1
- KAŞGARLI, Reyila, Çağdaş Uygur Şairlerinden Memtili Tevfik Efendi’nin Şiirleri Üzerinde Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Aktarma-Sözlük), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2014, s. 1228-1244
- KAŞGARLI, S. Mahmut Kaşgarlı, Uygur Türkleri Kültürü ve Türk Dünyası, Çağrı Yay., İstanbul, 2004
- KAŞGARLI, S. Mahmut, GAYRETULLAH, Hızırbek, EZİZİ, Erkin, Haz., Doğu Türkistan Cumhuriyeti Devlet Anayasası, Enes Ofset Yay., İstanbul, 2005
- KOMİSYON, Zhong Guo Tu Jue Yu Zu Yu Yan Ci Hui Ji (Çindeki Türk Dillerinin Karşılaştırma Sözlüğü), Milletler Neşriyatı, Pekin, 1990
- MAHMUTOP, Abdukerim, “ Meşhur Vetenperver Maaripçi Memtili Ependi” (Meşhur Vatansever Eğitimci Memtili Efendi), Şinciang Tarhidin Termiler, S. 2, Urumçi, 1993, s. 32-38
- ME MTİLİ, Edibe, “Dadam Memtili Tohtacini Esleymen”(Babam Memtili Tohtaci’yi Hatırlarım), İbrahim Alptekin, a.g.e., s. 15-21 MEMTİLİ, Mehbube, “Bir Şairniñ Tügimes Nahşisi” (Bir Şairin Bitmeyen Şarkısı), İbrahim Alptekin, a.g.e., s. 22-28 MİRSULTAN, Mirhayat; NİYAZ, Ömer Niyaz, “A Tu Shi Fang Yan De Mou Xie Yu Yin Te Zheng” (Atuş Ağzının Bazı Ses Özellikleri), Yu Yan Yu Fan Yi (Dil ve Çeviri) Der., 1993, S. 1, s. 61-63
- NİYAZ, İbrahim, “Atuş Nahiye Eksak Kentide Yekinki Zaman Penni Maaripiniñ Dunyaga Kelişi” (Atuş İlçesi Eksak Kasabası’nda Yakın Çağ Yeni Eğitiminin Dünyaya Gelişi), Şinciang Tarih Materiyalliri, Urumçi, 1984, S. 13, s. 83-94 OSMAN, Muhammet, “Adem Kavipi Vekesi Togrisida” (İnsan Kebabı Olayı Hakkında), Keşker Geziti, 08 Ağustos 1986
- POL AT, Abdurop, “Çagatay Tili Degen Atalgu Togrisida” (Çağatay Dili Denen Kavram Üzerine), Çagatay Uygur Tili Tetkikatidin İlmiy Makaliler, Milletler Neşriyatı, Pekin, 1993, s. 1-9
- RAHMAN, Abdukerim vd., Uygur Örp-Adetliri (Uygur Gelenekleri) , Şinciang Yaşlar Ösmürler Neşriyatı, Urumçi, 1996
- ROZİ, Erkin, “Xian Dai Wei Wu Er Yu A Tu Shi Fang Yan Yan Jiu” (Yeni Uygurcanın Atuş Ağzı Üzerine Araştırmalar), Ka Shi Shi Fan Xue Yuan (Kaşgar Pedagoji Enstitüsü) Der., 2003, S. 24/1, s. 62-68
- ROZİ, Yalkun “Untu lgan Engüşter-Tevfik Rohi” (Unutulan Kıymet- Tevfik Ruhu), Şinciang Medeniyiti, S. 4, Urumçi, 1997, s. 11-20
- ROZİ, Yalkun, “Memtili Ependiniñ Süritini İzdeş” (Memtili Efendi’nin Resmini Aramak), Lay Kel’eniñ Siri , Şinciang Pen Tehnika Neşriyatı, Urumçi, 2012, s. 219-242
- ROZİ, Yalkun, “Meşhur Maaripçi Memtili Tevpik Ependi ve Uniñ İcadiyet Alahidiliki Hekkide” (Meşhur Eğitimci Memtili Tevfik Efendi ve Onun Yaratıcılık Özelliği Hakkında), Şinciang Üniversitesi İlmi Jornili, S. 2, Urumçi, 1997, s. 12-21
- SE YİT, Mirehmet : “Şair Tevfik”, Bulak Dergisi , S. 3, Urumçi, 1981, s. s. 228- 253 SEYİT, Mirehmet; ROZİ, Yalkun; ZORDUN, Sabir, Memtili Ependi, Şinciang Üniversitesi Neşriyati, Urumçi, 1997
- SÜMER, Faruk, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul, 1999,C. 1
- ŞEHİDİ, Burhan, Şinciangniñ 50 Yili (Şinciang’ın 50 Yılı), Çev. Nurmuhemmet Döleti v.d., Milletler Neşriyatı, Pekin, 1986
- TALİP, Abdulla: Uygur Maarip Tarihidin Uçiriklar (Uygur Eğitim Tarihinden Haberler), 2. bs., Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 1990
- TEKİN, Talat, Orhon Türkçesi Grameri , Yayımlayan: Mehmet Ölmez, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, İstanbul, 2003
- TOGAN, Zeki Velidi, HâtiralarTürkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Millî Varlık ve Kültür Mücadeleleri, Hikmet Gazetecilik Yay., İstanbul, 1969 TOHTİ, Abdurehim, Keşkerninñ Yekinki ve Hazirki Zaman Maarip Tarihi, (Kaşgar’ın Yakın Çağ ve Çağdaş Eğitim Tarihi), Kaşgar Uygur Neşriyatı, Kaşgar, 1986
- TOPARLI, Recep; VURAL, Hanifi; KARAATLI, Recep, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. No: 835, 2. bs., Ankara, 2007
- TÜRKİSTANİ, Musa, Uluğ Türkistan Paciesi (Ulu Türkistan Faciası), e-kitap UÇKUNİ, Nurmuhemmed Ömer, Meripet Meş’ili Memtili Ependi (Eğitim Meşalesi Memtili Efendi), Tarihî Şahıslar Hakkında Hikâyeler Dizisi No. 6, Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 2003
- YAN Dian-qing, Üç Vilayet İnkilabiniñ Kanunçilik Tarihi ( Üç Vilayet İnkılâbının Kanun Tarihi), Uygurca’ya Çev. Goca Abdulla Osman vd., Şinciang Halk Neşriyatı, Urumçi, 1999
- ZAMAN, Nurmuhemmet , Uygur Edebiyatı Tarihi, Şinciang Maarif Neşriyati, Urumçi, 1995
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 7 Temmuz 2014 |
| Gönderilme Tarihi | 7 Temmuz 2014 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2014 Cilt: 49 Sayı: 49 |