Economic Situation of the Ottoman Period in Diyarbakir

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 3, 36 - 80, 14.12.2018

İbrahim Yılmazçelik

https://doi.org/10.21551/jhf.489302

Öz

Diyarbakir ever since ancient times, the Black Sea is located in Mesopotamia and the Persian Gulf to the Mediterranean Sea connecting important points. For this reason, it has been an important center in each period. At the same time the commercial importance of the East-West and North-South Anatolia junction on the caravan routes to Iran and Azerbaijan also maintained during the Ottoman Empire and has been extremely important commercial center.

In this study, Ottoman administration in 1515 from the date of important commercial centers in Diyarbakir province is considered the economic situation. In particular, focus was given to the 18th and 19th centuries.

The subject is dealt with under four main headings. In the first chapter markets, khans and bazaars have been described. Second, Diyarbakir has been described and presented in the commercial availability of goods and trade group of Diyarbakir production levels accordingly. The third chapter examines the sources of income in Diyarbakir. Important sources of income include farming, comes the issue of land and mukataa. These issues are explored in detail. made emphasis on customs revenues and Diyarbakir Customs is also discussed. The production and trade issues are discussed in the fourth section.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Diyarbekr, Agriculture, Commerce, Industry, Economy

Osmanlı Döneminde Diyarbakır Vilayeti’nin Ekonomik Durumu

Öz

Diyarbakır hep eski çağlardan beri, Basra Körfezi ile Mezopotamya’yı Karadeniz ile Akdeniz’e bağlayan önemli noktada yer almaktadır. Bu sebeple her dönemde önemli bir merkez olmuştur. Aynı zamanda
İran ve Azerbaycan’a kervan yolları üzerinde Doğu-Batı ve Kuzey-Güney Anadolu kavşağındaki ticari önemini Osmanlı İmparatorluğu döneminde de korumuş ve son derece önemli ticari bir merkez olmuştur.
Bu çalışmada, Osmanlı İmparatorluğu idaresinde 1515 tarihinden itibaren önemli bir ticari merkez
olan Diyarbakır Vilayetinin, ekonomik durumu ele alınmıştır. Özelikle 18. ve 19. Yüzyıllara ağırlık verilmiştir.
Konu üç ana başlık altında ile ele alınmıştır. Birinci bölümde pazarlar, hanlar ve çarşılar tarif edilmiştir.
İkincisinde, Diyarbakır’da, mal ve ticaret gruplarının ticari durum tarif edilmiştir ve buna göre Diyarbakır’ın
üretim seviyesi sunulmuştur. Üçüncü bölümde Diyarbakır’ın gelir kaynakları incelenmiştir. Önemli gelir kaynakları arasında Tarım, arazi ve mukataa konuları gelmektedir. Bu konular ayrıntılı olarak incelenmiştir.
Gümrük gelirlerine de vurgu yapılmış ve Diyarbakır Gümrüğü de ele alınmıştır. Dördüncü bölümde ise üretim
ve ticaret konusu ele alınmıştır.  

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Diyarbakır, Tarım, Ticaret, Sanayi, Ekonomi

Kaynakça

• I- ARCHIVE RESOURCESA- Başbakanlık Osmanlı Arşivi
• Cevdet Tasnifi
• Cevdet Askerî, No: 38947 No: 7991 No: 9270 No: 12064 No: 16540
• No: 38947 No: 42079 No: 43644
• Cevdet Belediye, No: 2415 No: 5889 No: 777
• Cevdet Dahiliye, No: 2645 No: 9945 No: 13358
• Cevdet İktisat, No: 1083 No: 1165 No: 1280 No: 1406 No: 151 No: 161 No: 1741 No: 1875 No: 1910 No: 199 No: 206
• No: 2215 No: 313 No: 347 No: 396 No: 543 No: 697
• No: 718 No: 808 No: 817 No: 990
• Cevdet Maarif, No: 6285
• Cevdet Maliye, No: 12181 No: 13864 No: 9578 No: 12181 No: 14141No: 14426 No: 1678 No: 18809 No:2054 No:21154 No: 22343 No: 25265 No: 26900 No: 28811 No: 2882 No: 5636 No: 6466.No: 8459 No: 8760.
• Cevdet Nafia, No: 959
• Cevdet Tımar, No: 5042 No: 6103 No: 6375 No: 8032 No: 464.No: 4860.
• Cevdet Zabtiye, No: 1364
• Kamil Kepeci Tasnifi
• Defter No: 5129
• Defter No: 5132
• Mühimme Defterleri Tasnifi
• Mühimme, No: 209 No: 211 No: 214
• Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi
• Maliyeden Müdevver, No: 11732 No: 8195
• Bab-ı Defter-ı BaşMuhasebe Defterleri Tasnifi D. BŞM. No: 6292 No: 6538 No: 6772D. BŞM.DBH. (Diyarbekir Hazinesi) D. BŞM.DBH. No: 16799 No: 16800 No: 16802 No: 16803D. BŞM.NZE. (Nüzul Emini) No: 19013
• B- Vakıflar Genel Müdürlüğü ArşiviEvkaf Defterleri TasnifiNo: 1768 No: 1959 No: 1961 No: 2103 No: 2142No: 579 No: 595 No: 605 No: 611 No: 616No: 628 No: 16 No: 1760 No: 1766 No: 581Diyarbakır Askerî, No: 423
• C- Topkapı Müzesi Sarayı ArşiviTopkapı E. (Emir) No: 11745 No: 2770/1-2Topkapı, D. (Defter) No: 5820.
• D- Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü ArşiviDiyarbakır İcmal Defteri, Number: 304
• E- Milli Kütüphane Şeriyye Sicilleri ArşiviDiyarbekir Şeriyye Sicilleri No:No: 299 No: 310 No: 346 No: 347 No: 351 No: 352No: 355 No: 356 No: 363 No: 367 No: 376 No: 377 No: 509 No: 590 No: 594 No: 600 No: 603 No: 607No: 626 No: 631Harput Şeriyye Sicilleri No:No: 396 No: 398
• F- Diğer Arşiv KaynaklarıAbdulgani BULDUK; El-Cezire'nin Muhtasar Tarihi, Undated Writing, Abdussettar Hayati Afşar's private library.Arifi Paşa; Arifî Paşa Seyahatnamesi, p.13. Archive of Türk Tarih Kurumu No:Y.122 Elazığ Museum, Diyarbakır Mutasarrıfı İbrahim b. Muhammed’in Hatırat ve Mektupları, Record number: 137Diyarbakır Salnâmesi H. 1316 Milli KütüphaneDiyarbekir Salnâmesi, H.1319-1321 Milli Kütüphane
• II- RESEARCH AND GENERAL WORKS
• AKDAĞ, Mustafa, “Genel Çizgileri ile XVII. Yüzyıl Türkiye Tarihi”, TAD, c. IV/6- 7, p. 207-247
• AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Ankara, 1975
• AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, Volume: 1, Ankara, 1979
• Ali Emiri Efendi; Osmanlı Vilâyât-ı Şarkiyyesi, Dersaadet, H.1301-1309.
• ANDRESYAN, Hrand D., Polanyalı Simeon’un Seyahatnamesi, İstanbul, 1964
• ARAMON, M.D. La Voyage De M.D'Aramon, Paris, 1964
• AYN-İ ALİ EFENDİ, Kavânin-i Al-i Osmân Der-Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Divân, İstanbul, 1280,
• BARKAN, Ömer Lütfü, “(1527- 1528) Mali Yılına Ait Bir Bütçe Örneği”, İktisat Fakültesi Mecmuası, XV, (1953- 1954), İstanbul, p. 251-329.
• BEYSANOĞLU, Şevket, Bütün Cepheleriyle Diyarbakır, İstanbul, 1963
• BRUINESEN, Martin Van, “Economic Life in Diyarbekir in the 17th Century”, Evliya Çelebi in Diyarbekir, Leiden, 1988,p.36-44
• BUCKINGHAM, J. P., Travels in Mesopotamia, London, 1827
• ÇADIRCI; Musa, Tanzimat'a Girerken Türkiye'de Şehir İdaresi, AÜDTCF. Unpressed Thessis of Doctorate, Ankara, 1972
• ÇAĞATAY, Neşet, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Theology Faculty Publications, Ankara, 1975.
• CEZAR; Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, İstanbul, 1986
• CONARD M. – CAHEN. Cl., “Diyarbakır”, The Encyclopedia of Islam, Volume II, p.343-345
• DARKOT, Besim, “Diyarbekir”, İA, Vol. III, p.601-605
• ETİ, Osman, "Diyarbakırlı Melek Ahmed Paşa ve Eserleri", Karacadağ Dergisi, C.I, P.2, p.9-12
• EVLİYA ÇELEBİ, Seyahat-name, Ahmed Cevdet Tabı, Volume: IV, Der-Saadet, 1314
• GABRIEL; Albert Voyage Archéologique dans la Turquie Orientale, Paris 1940
• GÖYÜNÇ, Nejat “ XVI. Asrın İlk Yarısında Diyarbekir”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Volume: VII, p. 76- 80;
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Diyarbekir Beylerbeyliği’nin İlk İdari Taksimatı”, TD, P. :23, Mart 1969, p. 23-34
• HEUDE, William Voyage de cote Malabor á Constantinople, Paris, 1820
• HEYD, W., Yakındoğu Ticaret Tarihi, (Translater: Enver Ziya Karal) Ankara, 1975
• HONIGMANN, Ernst, Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı, Translater: Fikret IŞILTAN, İstanbul, 1970
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve İngiltere; Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rolü”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 1979- 1980, Specifed Number, p. 1-54
• KILIÇ, Orhan, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti'nin İdarî Taksimatı - Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ 1997
• KONYAR, Basri, Diyarbakır Yıllığı, Volume: III, Ankara, 1936
• Nasır-ı Hüsrev, Sefer-name, Translatör: Abdulvehap Tarzi, İstanbul, 1950
• NIEBUHR, Carsten, Reisebeschreibung nach Arabien und den Umliegenden Låndern, Editör: Dietar Henze Graz Austria, 1968
• ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskan Teşebbüsü, İstanbul, 1963
• ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmportorluğun’da Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, İzmir,1984
• ÖZDEMİR, Rifat, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Ankara, 1986
• ÖZTÜRK Mustafa-YILMAZÇELİK, İbrahim, Arifî Paşa'nın Seyahatnamesi Diyarbekir Seyahatı, Türk Tarih Kurumu Belgeler Dergisi. Volume: 22, p.91-110.
• ÖZTÜRK, Mustafa, Orta Anadolu'da Fiyatlar, AÜDTCF. Unpressed Thessis of Doctorate, Ankara, 1985
• Petermann, Heinrich, Reisen im Orient 1852-1855, Amsterdam, 1865
• ŞAHİN; İlhan, "Tımar Sistemi Hakkında bir Risale", TD., P.32, March 1979, p.905-935.
• ŞEMSEDDİN SAMİ; Kamus’ül Alam, C.III, İstanbul, 1308, s. 2203-220
• SÖZEN, Metin Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul, 1971
• TAVERNIER, Jean Baptiste, Les Six Voyages de Jean Baptiste Tavernier en Turquie en Perse et aux Index, Paris, 1677
• TURAN, Şerafettin “ XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun İdarî Taksimatı (H. 1041) M. 1631-32 Tarihli bir İdarî Taksimat Defteri", Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı, Erzurum, 1963, p.201-232
• ÜNAL, Mehmet Ali, "XVI. ve XVII. Yüzıllarda Diyarbakır Eyaleti'ne Tabi Sancakların İdarî Statüleri", Ziya Gökalp Dergisi, p.44 (January 1986), p.31-40
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri Tarihi, Ankara, 1964
• Yılmaz KURT; “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbekir Eyaletinde Sanayi ve Ticaret”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Volume V, p. 191- 200
• YILMAZÇELİK, İbrahim, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790- 1840), Ankara, 1995
• YINANÇ, M. Halil, “Diyarbakır”, The Encyclopedia of Islam, Volume II, p.345-346