XVIII. YÜZYILIN İLK YARISINDA GENCE-KARABAĞ EYALETİ’NDE SANAYİ İŞLETMELERİ VE SOSYAL TESİSLER

Yıl 2017, Sayı: 33, 105 - 144, 20.03.2017

İasha Bekadze

https://doi.org/10.17498/kdeniz.297898

Öz

Makalemizde, Gence-Karabağ Eyâleti ile ilgili
arşiv belgelerinin listesi verildikten sonra 1727 tarihli “Gence-Karabağ
Eyâleti’nin Mufassal Defteri” hakkında kısa bilgiler açıklanmıştır. Tahrir
defteri kayıtlarından yararlanarak XVIII. Yüzyılın ilk yarısında eyaletin su
kaynakları, su ve ding değirmenleri, bezirhane gibi teknik işletmeler, mumhane,
boyahane, sabunhane dabbaghane, bakırhane gibi sanayi kolları ve cami, mescit,
dükkan, kervansaray, fırın, hamam gibi sosyal tesisler incelenmiştir.

XVIII. Yüzyıl ilk yarısında eyâletin en
gelişmiş sanayi kolu değirmenciliktir. Nehirleri bol olan bu eyâlette tahrir
defterlerinde “âsiyâb” olarak adlandırılan toplam 1162 değirmen faaliyet
göstermekteydi. Bu değirmenlerden yıllık hasıl olunan vergi 146.420 akçe
olmuştur. Eyâlette ayrıca ding adlanan “Pirinç değirmenleri” vardı. Bunların
sayı 219 olup vergisi 74.290 akçe idi.

Gence-Karabağ Eyâleti’nin merkezi olan Gence
Büyük İpek Yolu üzerinde yerleşmiş olup bölgenin stratejik noktalarından idi.
“Hazine” anlamını taşıyan bu şehir Cin ve Avrupa arasında bir “köprü” idi.

Anahtar Kelimeler

Gence, Karabağ, Değirmen, Ding, Mumhane, Dabbaghane

Kaynakça

• AKGÜNDÜZ, Ahmet (1990). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. 2. Kitap. II. Bâyezid Devri Kanunnâmeleri. İstanbu, Fey Vakfı Yayınları.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (1991). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. 3. Kitap. Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnâmeleri. İstanbul, Fey Vakfı Yayınları.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet (1992a). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukiî Tahlilleri. 4. Kitap. Kanunî Devri Kanunnâmeleri. I. Kısım. Merkezî ve Umumî Kanunnâmeler. İstanbul, Fey Vakfı Yayınları.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (1992b). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. 5. Kitap. Kanunî Devri Kanunnâmeleri. II. Kısım. Eyâlet Kanunnâmeleri (I). İstanbul, Fey Vakfı Yayınları.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (1992). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. 6. Kitap. Kanunî Devri Kanunnâmeleri. II. Kısım. Eyâlet Kanunnâmeleri (II). İstanbul, Fey Vakfı Yayınları.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (1994a). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri. 7//II. Kitap, II. Selim Devri Kanunnâmeleri. İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (1994b). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri. 8//I. Kitap, III. Murad Devri Kanunnâmeleri. İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (2005). Osmanlı Devletinde Belediye Teşkilâtı ve Belediye Kanunları. İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı (OSAV).
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (2006). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. 1. Kitap. 2. Baskı. Osmanlı Hukûkuna Giriş ve Fatih Devri Kanunnâmeleri. İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (2016). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri. 11. Kitap. III. Ahmed, I. Mahmud ve II. Mahmud Devri Kanunnâmeleri (1703-1839). İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• ARENDONK, C. Von (1998). “Kahve”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, İslam Alemi Tarih, Coğrafya, Etnoğrafya ve Bibliyografya Lugati, C. 6, s. 95. İstanbul, Milli Eğitim Basımevi.
• BARKAN, Ömer Lûtfi (2001). XV ve XVI ıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esaslar. Birinci Cilt. Kanunlar (Tıpkıbasım). Yayına Hazırlayan: Hüseyin ÖZDEĞER. İstanbul, İstanbul Üniversitesi Basımevi.
• BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİV REHBERİ (2010). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 42, Hazırlayanlar: Yusuf İhsan Genç, Hacı Osman Yıldırım, Nazım Yılmaz, Mustafa Küçük, Sinan Satar, İbrahim Karaca. İkinci Baskı, İstanbul, Başbakanlık Basımevi.
• BAYKARA TAŞKAYA, Arzu (2012). “XIX. Yüzyıl ve Cumhuriyetin İlk Yıllarında Karesi Sancağına Bağlı Edremit Kazasında Madencilik”, Akademik Bakış Dergisi Sayı: 33 Kasım – Aralık 2012 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org, s. 1-16
• BECERMEN, Cengiz (t.y.). Klâsik Dönem Osmanlı Vergi Sistemi ve Vergi Türleri. Ankara, Eramat.
• CANATAR, Mehmet (1998). “Osmanlılarda Bitkisel Boya Sanayii ve Boyahaneler Üzerine”. Halil İnalcık, Nejat Göyünç, Heath W. Lowri, İsmail Erünsal, Klaus Kreıser, A. Atilla Şentürk. The Journal of Ottoman Studıes. XVIII, s. 87-104. İstanbul, Kitap Matbaacılık.
• COŞKUN, Mustafa Yahya (2008). “Osmanlı Su Medeniyeti”. Http://Www.Milligorusportal. Com/Showthread.Php?T=20803, Hayrunnisa Yılmaz (2014). Su Medeniyeti. Http://Www. İslamihayatdergisi.Com/Konular/Detay/Su-Medeniyeti- Erişim Tarihi: 14 Ocak 2017.
• ÇAĞATAY, Neşet (1943), “Osmanlı Devletinde Maden İşletme Hukuku”, AÜDTCFD Cilt: II,Sayı: I, İkinci Teşrin, I. Kanun , Ankara , s. 117-126
• ÇAĞATAY, Neş’et (1947). “Osmanlı İmparatorluğunda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler”, AÜDTCFD, V. s. 483-511, Ankara. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler /26/1024/ 12400. pdf.
• ÇETİN, Yusuf (2013), “Kuruluş Dönemi Osmanlı Mimarisine Ait Bir Hamam Örneği: Sakarya-Taraklı Yunus Paşa Hamamı”, The Journal of Academic Social Science Studies. JASSS, International Journal of Social Science, Volume 6 Issue 2, p. 285-295, February 2013
• EMECEN, Feridin M. (1989). XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, Türk Tarih Kurumu.
• EMEKSİZ, Abdulkadir (2009), İstanbul Kahvehaneleri, Karaların ve Denizierin Sultanı Istanbul, Cilt II, s. 123-139, Hazırlayan: Filiz Özdem, İstanbul, YKY.
• ESED, Muhammed (1999). Kur’an Mesajı. Meal-Tefsir. 2. Cilt, Çevirenler: Cahit Koytak, Ahmet Ertürk.- 5. Bs. İstanbul, İşaret Yayınları.
• GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİYLE EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNAMESİ: BURSA, BOLU, TRABZON, ERZURUM, AZERBAYCAN, KAFKASYA, KIRIM, GİRİT (2005). (2. cilt, 2. kitap). S. A. Kahraman ve Y. Dağlı. (Yay. Haz.). İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• GENCE-KARABAĞ EYÂLETİ’NİN MUFASSAL DEFTERİ (2000). Ön söz, tercüme, geyd ve şerhlerin müellifi Hüsameddin Memmedov /Qaramanlı/. Redaktor: Vasif Guliyev. Bakı, Şuşa Neşriyatı.
• İLHAN, M. Mehdi (2008), Osmanlı Su Yollarının Sevk ve İdaresi, Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler /18/940/11700.pdf, ss. 42-66, 2008. Cilt: 27 Sayı: 44 Sayfa: 041-066.
• ILICA, Ali (2000). “Çorum’da Tarihî Bir Yapı: Veliyyüddin Paşa (Veli Paşa) Hanı ve Vakfiyesi”. T.C. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 9, Cilt: 9, s.1-30.
• KARADEMİR, Zafer (2014). “Osmanlı Sosyo-Ekonomik Yaşamında Su: 18. Yüzyıl Eyalet-İ Rum Örneği”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: 29 - Sayı: 1, s. 189-212. http://egeweb2.ege.edu.tr/tid/dosyalar/XXIX-1_2014/TIDXXIX-1-2014-08.pdf
• KUYÛD-I KADÎME ARŞİV KATALOGU (2012). Ankara, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı, Yayın No: 4. Haz: Sevgi Işık, Songül Kadıoğlu, Mehmet Yıldırır , Ankara.
• ODUNKIRAN, Fatih, ALPAYDIN, Bilal (2013). “Klasik Türk Şiirinde Mükeyyifat Unsuru Olarak Kahve ve ‘Hikâye-i İcad-ı Kahve-i Yemen’”, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 30 Eylül-04 Ekim 2013, C. 3, s. 43-80. (Yay. Hzl. Prof. Dr. Mustafa Özkan, Doç. Dr. Enfel Doğan), İstanbul, İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• “O olmasın, bu olsun” filmindən reqs (1956)- hamamın içində https://www.youtube. com/watch?v=HdqoEair7l4. Erişim Tarihi: 14 Aralık 2016
• ÖKSÜZ, Melek (2004). 1746-1789 Tarihleri Arasında Trabzon’da Sosyal ve Ekonomik Hayat. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı. Doktora Tezi. Ankara.
• ÖZTÜRK, Said (2010). “ Osmanlı Kültürel Mirasında Sabun”, ACTA TURCICA, Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi Online Thematic Journal of Turkic Studies, Yıl II, Sayı 2, Temmuz 2010, s. 80-93. “Kültür Tarihimizde Hamam”, Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, http://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423866436.pdf
• ÖZTÜRK, Yücel (2014). Osmanlı Hakimiyetinde Kefe (1475-1600). 2. Basım. İstanbul, Bilge Kültür ve Sanat.
• PARLATIR, İsmail (2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. 4. Baskı. Ankara, Yargı Yayınları.
• T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (1992). Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 4, Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri, (Karabağ-Şuşa, Nahçıvan, Bakü, Gence, Şirvan, Şeki, Revan, Kuba, Hoy), I, (1578-1914), Ankara.
• ÜNAL, Mehmet Ali (1989). XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566). Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ÜRER, Harun (2010). “Osmanlı'da Kahve/Kahvehane Kültürü ve Salihli'den Bir Kahvehane Örneği "Himaye-i Etfal" Sanat Tarihi Dergisi Sayı/Number XIX/2 Ekim/ October 2010, s.1-26
• YURTSEVEN, Ahmet (2013). “XIX. Yüzyılın Ortalarında Boyabat Kazasının Köylerinin Sosyo-ekonomik Durumu”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt 5, No 1, 2013 ISSN: 1309-8012 (Online), s.1-10.