TABİB MUHAMMED BİN HASAN’IN İLM-İ TIBB ADLI ESERİ: İÇERİĞİ, TIBBÎ TERMİNOLOJİSİ VE KELİME İSTATİSTİĞİ

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 2, 379 - 403, 29.04.2018

Halilibrahim Ertürk

https://doi.org/10.20322/littera.397334

Öz

10. yüzyıldan itibaren Orta
Asya’dan batıya göç eden Oğuz boylarına mensup toplulukların, 12. yüzyılın
sonlarında kendi lehçelerine dayalı olarak Anadolu’da kurup geliştirdikleri
edebî yazı diline Eski Anadolu Türkçesi adı verilmektedir. Bu terim yerine,
belirtilen lehçeyi karşılamak için farklı dönemlerde Eski Osmanlıca, Eski
Türkiye Türkçesi, Eski Oğuz Türkçesi terimleri de kullanılmıştır. Bu dönem aynı
zamanda, Anadolu ve Rumeli bölgesinde, Oğuz-Türkmen lehçesi temelinde kurulup
gelişmiş olan Türk yazı dilinin 13-15. yüzyılları kapsayan ilk dönemi olarak
tanımlanır (Gülsevin ve Boz 2010: 1). 13-15. yüzyıllar arasını kapsayan Eski
Anadolu Türkçesi döneminde ve Osmanlı Türkçesi dönemini teşkil eden 15-19.
yüzyıllar arasında, Anadolu sahasında birçok farklı konuda pek çok el yazması
eser telif ve tercüme edilmiştir. Telif edilen eserler içerik bakımından
incelendiğinde, bu dönemde çoğunlukla dinî ve edebî metinlerin ağırlıklı olduğu
görülür. Bununla birlikte belirtilen dönemde tıp ve eczacılık alanlarının
kapsamına giren konularda telif edilen eserler de azımsanamayacak sayıdadır. Bu
eserler arasında zikredilmesi gereken tıp konulu yazmalardan biri de bu çalışma
kapsamında ele aldığımız İlm-i Tıbb adlı eserdir. Tabib Muhammed bin Hasan
tarafından kaleme alınan eser; özellikle kelime kadrosu, fonetik ve morfolojik
özellikleri bakımından bu dönem eserleri arasında zikredilmelidir.

Bu çalışma kapsamında, Osmanlı
Türkçesiyle kaleme alınmış tıp metinleri arasında mühim bir yere sahip olduğu
düşünülen İlm-i Tıbb adlı eser, etraflıca tanıtılmış; içeriği ve terminolojisi
bakımından incelenmiş; eserde kullanılan kelimelerin etimolojik açıdan
istatistikleri tespit edilmiş; eserin EAT dönemi tıp yazmaları içerisindeki
yeri ve önemi belirlenmeye çalışılmıştır. Eserin incelenmesinde, içeriğinin
tanıtılmasında ve terminolojik istatistiğinin tespitinde, Ağustos/2012’de
yüksek lisans tezi olarak hazırlamış olduğumuz çalışma kapsamında yer alan
çeviriyazılı metin ve istatistik sonuçları kullanılmıştır. Çalışmamızın bizden
önce bu alanda yapılan çalışmalara bir katkı sağlayacağını; daha sonraki
dönemlerde tıp alanında ve tıp yazmaları üzerinde çalışma yapacak olanlara
faydalı olacağını umuyoruz.

Anahtar Kelimeler

İlm-i Tıbb, Osmanlı Tıbbı, Tabib Muhammed bin Hasan, Tıp Metni

Kaynakça

• AĞIRAKÇA, A. (2004). İslam Tıp Tarihi-Başlangıçtan VII./XIII. Yüzyıla Kadar. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi.
• AKAR, A. (2010). Türk Dili Tarihi (Dönem-Eser-Bibliyografya). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ALKAYIŞ, M. Fatih (2007). Türkiye Türkçesinde Bitki Adları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri.
• ALP, M. (2011). “Necîbüddin Semerkandî'nin Akrabazin Adlı Eserinin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi”. Lokman Hekim Journal, Adana.
• AYVERDİ, İlhan (2005). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Kubbealtı Neşriyat, İstanbul.
• BAYAT, A. H. (2003). “Konularına Göre Divânu Lûgati't-Türk'te Tıbbî Terminoloji”. Tıp Tarihi, İzmir: Sade Matbaa, s.220.
• BAYAT, A. H. (2008). “Tıp Dili ve Terimleri Açısından Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Tıp Kitaplarının Önemi”. Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, İstanbul: Nobel Matbaacılık.
• BAYTOP, Turhan (1994). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• CANPOLAT, M. (1973). “XIV. Yüzyılda Yazılmış Değerli Bir Tıp Eseri: Edviye-i Müfrede”. Türkoloji Dergisi c.5. Ankara.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2006). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• ELBİR, Z. Gül (2005). “XVII. Yüzyılda Yazılmış Önemli Bir Tıp Kitabı”. Balkan Türkoloji Araştırmaları Merkezi Dergisi, sy.2.
• ERDAĞI, Binnur (2001). “Anadolu’da Yazılmış İlk Türkçe Tıp Kitabı”. Türkbilig 2001/2, s.46-54.
• ERTÜRK, H. İbrahim (2012). İLM-İ TIBB/Muhammed bin Hasan et-Tabîb (Dil İncelemesi-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2012, Uşak.
• GÜLSEVİN, Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu-TDK Yay. 673.
• GÜLSEVİN, Gürer ve BOZ, Erdoğan (2010). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• GÜVEN, Meriç (2005). Abdülvehhab bin Yusuf’un Müntahab-ı Fi’t-Tıbb’ı, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Doktora Tezi, Denizli.
• İHSANOĞLU E. ve UNAT, E. (2004). Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• KAYA, E. (2009). EL-Kânun Fi't-Tıbb/İbn-i Sîna. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• KAYA, Fatih (2016). “Hüseyin Bin Muhammed’in İlm-i Tıbb Adlı Eseri”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 11/4 Winter 2016, p. 517-574 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9118 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY.
• KORKMAZ, Z. (1995). “Anadolu Yazı Dilinin Tarihi Gelişmesinde Beylikler Devri Türkçesinin Yeri”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar c.1. Ankara: TDK Yay.
• KORKMAZ, Z. (2011). Türk Gramerinin Sorunları-Bildiriler I-II. Ankara: TDK Yay.
• ÖNLER, Z. (1990). “XIV. ve XV. Yüzyıl Anadolu Türkçesi Botanik Terimleri”. Journal of Turkish Studies, Türklük Bilgisi Araştırmaları: Fahir İz Armağanı, Volume 14.
• ÖZKAN, Mustafa (2000). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• TÜRKMEN, S. (2006). Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Basılmamış Doktora Tezi, Kırıkkale.
• UZEL, İlter ve SÜVEREN, Kenan (1988). “İlk Türkçe Tıp Yazmalarına Genel Bir Bakış”. Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, sy.2, İstanbul.