İHBARCILIK: BİR KAVRAM ANALİZİ

Yıl 2018, Cilt: 15 Sayı: 41, 78 - 100, 29.04.2018

Seda Aydan

Öz

Türkiye’de
ihbarcılık konusunda yapılan çalışmalarda “whistleblowing” kavramının Türkçe
karşılığı olarak çeşitli ifadeler kullanıldığı ve tanımında tam bir netlik
olmadığı görülmektedir. Kavram analizinde amaç bir kavrama ait çeşitli
tanımları, kullanımları, uygulamaları ve kavram ile yakından ilgili diğer
kavramları analiz ederek kavramı oluşturan temel unsurları belirlemektir. Çalışmanın
amacı Walker ve Avant’ın kavram analizi yöntemi ile ihbarcılık kavramının
tanımlanması ve anlaşılırlığında netlik sağlanmasıdır. Çalışmada literatür
incelemesi amacıyla Google Scholar’da “whistleblowing”, Google Akademik’te ve
Yök Tez Merkezi’nde ise “whistleblowing”, “ihbarcılık”, “ihbar etme”, “ifşa”, “bilgi
ifşası”, “ifşa etme”, “bilgi uçurma”, “ıslığı çalmak”, “etik sorunların ele
verilmesi”, “etik olmayan durumların raporlanması”, “izharcılık” anahtar
kelimeleri ile tarama yapılmış, ulaşılan kaynaklar ihbarcılık kavramının
analizi çerçevesinde incelenmiştir. Çalışmada ihbarcılık kavramının analiz
edilmesi yoluyla kavram hakkında netlik sağlanacağı ve ihbarcılığın
belirleyicilerinin ve sonuçlarının anlaşılması ile ihbarcılığın örgütlerdeki
öneminin vurgulanacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İhbarcılık, kavram analizi

Kaynakça

• Aktan, C.C. (2006). Organizasyonlarda Yanlış Uygulamalara Karşı Bir Sivil Erdem, Ahlaki Tepki ve Vicdani Red Davranışı: Whistleblowing. Mercek Dergisi, Ekim, 1-13.
• Alp, M. (2013). Çalışanın İşvereni ve İş Arkadaşlarını İhbar Etmesi (Whistleblowing). İstanbul: Beta Basım.
• Arslan, E.T., Kayalar, M. (2017). Kamu ve Özel Sektör Çalışanlarının İfşa (Whistleblowing) Niyeti: Karşılaştırmalı Bir Analiz. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 19 (32), 15-26.
• Aydan, S. (2017). Sağlık Sektöründe Etik İklim ve Örgütsel Güvenin İhbarcılık (Whistleblowing) Niyeti Üzerine Etkisi: Bir Üniversite Hastanesi Örneği. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.
• Aydın, U. (2002). İş Hukuku Açısından İşçinin Bilgi Uçurması (Whistleblowing). Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (2), 79-100.
• Bakar, Ş. (2012), Çalışanların, İş Yerlerinde Karşılaştıkları Etik Olmayan Durumları Raporlama Eğilimleri ve Bir Uygulama. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Bjorkel, B. (2016). Whistleblowing at Work: Antecedents and Consequences. Psychologia Spoleczna, 3 (38), 267-283.
• Botes, A. (2002). Concept analysis: some limitations and possible solutions. Curationis. 25 (3), 23-7.
• Brief, A.P., Motowildo, S.J. (1986). Prosocial Organizational Behaviors. Academy of Management Review, 11 (4), 710–725.
• Callahan, E.S., Collins, J.W. (1992). Employee Attitudes Toward Whistleblowing: Management and Public Policy Implications. Journal of Business Ethics, 11 (12), 939–948.
• Cassematis, P.G., Wortley, R. (2012). Prediction of Whistleblowing or Non-reporting Observation: The Role of Personal and Situational Factors. Journal of Business Ethics, 117 (3), 615–634.
• Celep, C., Konaklı, T. (2012) Bilgi Uçurma: Eğitim Örgütlerinde Etik ve Kural Dışı Uygulamalara Yönelik Bir Tepki. E-International Journal of Educational Research, 3 (4), 65-88.
• Centel, N., Zafer, H. (2008). Ceza Muhakemesi Hukuku, 5. Baskı, Beta Yayınevi, İstanbul.
• Chiu, R.K. (2002). Ethical Judgement, Locus of Control, and Whistleblowing Intention: A Case Study of Mainland Chinese MBA Students. Managerial Auditing Journal, 17 (9), 581-587.
• Çiftci, B. (2017). Türkiye’de Toplumsal Kültürün Örgütlerde İhbarcılık Üzerine Etkisi: Hofstede’in Kültürel Boyutlar Teorisi Bağlamında Bir Değerlendirme. International Journal of Academic Value Studies, 3 (10), 147-166.
• Çiftçioğlu, B.A. (2011). Örgüt Kültürü ve Etik. Z. Sabuncuoğlu (Ed.), İşletme Etiği. İstanbul: Beta Basım.
• Dasgupta, S., Kesharwani, A. (2010). Whistleblowing: A Survey of Literature. The IUP Journal of Corporate Governance, 9 (4), 57-70.
• De Maria, W., Jan, C. (1994). Queensland Whistleblower Study: Wounded Workers. The University of Queensland, Queensland.
• Demiral, N. (2008). Bir Hastanede Islığı Çalmak. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (26), 128-137.
• Demirtaş A., Barth, L.J. (1997). İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretimi. Ankara: Yök/Dünya Bankası Milli Eğitimi Geliştirme Projesi Hizmet Öncesi Öğretmen Eğitimi.
• Demirtaş, Ö. (2014). İşyerlerinde Olumsuz Durumları İfşa Etmenin Etik İklim Üzerindeki Etkisi: Yıldırma Algısının Moderatör Rolü. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 43 (1), 136-156.
• Dozier, J.B., Miceli, M.P. (1985). Potential Predictors of Whistle-Blowing: A Prosocial Behavior Perspective. The Academy of Management Review, 10 (4), 823-836.
• Dündar, H., Aksoy, N. (2010). Kavram Analizi Stratejisinin Öğrencilerin Kavram Öğrenme Başarısı ve Hayat Bilgisi Dersine İlişkin Tutumlarına Etkisi. Akademik Bakış Dergisi, 21 (3), 1-27.
• Ertürk, A. (2016). The Relationship between Whistleblowing and Organizational Citizenship Behavior for High School Teachers. Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6 (1), 1-22.
• Ferrell, O.C., Fraedrick, J. (1994). Business Ethics, Ethical Decision-Making and Cases. Boston: Houghton Mifflin.
• Fleddermann, C.B. (2012). Engineering Ethics. Fourth Edition, Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ: PrenticeHall.
• Gerçek, H. (2005). Mühendislikte Etik Sorunların Ele Verilmesi. Madencilik, 44 (4), 29-38.
• Gong, T. (2000). Whistleblowing: What Does It Mean in China? International Journal of Public Administration, 23 (11), 1899-1923.
• Hassink, H., Vries, M. Bollen, L. (2007). A Content Analysis of Whistleblowing Policies of Leading European Companies. Journal of Business Ethics, 75 (1), 25-44.
• Hull, R.T. (1981). Responsibility and accountability analyzed. Nursing Outlook, 29 (12), 707-712.
• Hutchinson, M., Jackson, D. (2015). The Construction Andlegitimation of Workplace Bullying in the Public-Sector: İnsightinto Power Dynamics and Organisational Failures in Health Andsocial Care. Nursing Inquiry, 22 (1), 13-26.
• Jackson, D., Peters, K., Andrew, S., Edenborough, M., Halcomb, E.J., Luck, L. ve diğerleri (2010a). Trial and Retribution: A Qualitative Study of Whistleblowing and Workplace Relationships in Nursing. Contemporary Nurse, 36 (1–2), 34–44.
• Jackson, D., Peters, K., Andrew, S., Edenborough, M., Halcomb, E.J., Luck, L. ve diğerleri (2010b). Understanding Whistleblowing: Qualitative Insights from Nurse Whistleblowers. Journal of Advanced Nursing, 66 (10), 2194–2201.
• Jensen, J.V. (1987). Ethical Tension Points in Whistleblowing. Journal of Business Ethics, 6 (4), 321-328.
• Jubb, P.B. (1999). Whistleblowing: A Restrictive Definition and Interpretation. Journal of Business Ethics, 21 (1), 77–94.
• Kaya N., Turan, N. (2017). Hemşirelik Biliminde Kavram Analizi. Turkiye Klinikleri J Nurs Sci. 9 (2), 153-163.
• Keleş, H.N., Özkan, T.K. (2015). Relationship between Organizational Identification and Whistleblowing. Research Journal of Business and Management, 2 (4), 498-506.
• Koşar C., Büyükkaya Besen, D. (2015). Kronik Hastalıklarda Hasta Aktifliği: Kavram Analizi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektronik Dergisi, 8 (1). Lennane, K.J. (1993). “Whistleblowing”: A Health Issue. British Medical Journal, 307 (6905), 667–670.
• Lewis, D., Ellis, C.A., Kyprianou, A., Homewood, S. (2001). Whistleblowing at Work: The Results of a Survey of Procedures in Further and Higher Education. Education and The Law, 13 (3), 215-225.
• Lewis, P.V. (1985). Defining ‘Business Ethics’: Like Nailing Jello to a Wall. Journal of Business Ethics, 4 (5), 377-383.
• Macleod-Clark J., Hockey, L. (1989). Further Research for Nursing. London: Scutari Press.
• Mesmer-Magnus, J.R., Viswesvaran, C. (2005). Whistleblowing in Organizations: An Examination of Correlates of Whistleblowing Intentions, Actions, and Retaliation. Journal of Business Ethics, 62 (3), 277–297.
• Miceli, M.P., Near, J.P. (1984). The Relationships among Beliefs, Organizational Position, and Whistle-Blowing Status: A Discriminant Analysis. The Academy of Management Journal. 27 (4), 687-705.
• Miceli, M.P., Near, J.P. (1985). Characteristics of Organizational Climate and Perceived Wrongdoing Associated with Whistle-Blowing Decisions. Personnel Psychology, 38 (3), 525-44.
• Miceli, M.P., Near, J.P. (1988). Individual and Situational Correlates of Whistle-Blowing. Personnel Psychology, 41 (2), 267-282.
• Miceli, M.P., Near, J.P. (1992). Blowing the Whistle: The Organizational and Legal Implications for Companies and Employees. New York: Lexington.
• Miceli, M.P., Near, J.P. (1994). Whistleblowing: Reaping the Benefits. The Academy of Management Executive (1993-2005), 8 (3), 65-72.
• Miceli, M.P., Near, J.P. (2005). Standing up or standing by: What Predicts Blowing the Whistle on Organizational Wrongdoing? Research in Personnel and Human Resources Management, 24, 95–136.
• Miceli, M.P., Dozier, J.B. Near, J.P. (1991). Blowing the Whistle on Data Fudging: A Controlled Field Experiment. Journal of Applied Social Psychology, 21 (4), 271-295.
• Miceli, M.P., Rehg, M. Near, J.P., Ryan, K. (1999). Can Laws Protect Whistle-Blowers? Results of a Naturally Occurring Field Experiment. Work and Occupations, 26 (1), 129-151.
• Miethe, T.D. (1999). Whistleblowing at Work. Tough Choices in Exposing Fraud, Waste, and Abuse on the Job. Colorado: Westview Press.
• Moore, C., Detert, J.R., Klebe Trivino, L., Baker, V.L., Mayer, D.M. (2012). Why Employees Do Bad Things: Moral Disengagement and Unethical Organizational Behavior. Personnel Psychology, 65 (1), 1-48.
• Morisson, E.W., Milliken, F.J. (2000) Organizational Silence: A Barrier To Change And Development In A Pluralistic World. The Academy of Management Review, 25 (4), 706-725.
• Nader, R., Petkas, P., Blackwell, K. (1972). “Whistle Blowing”. Nicholas M Rongine (Ed.), Toward a Coherent Legal Response to the Public Policy Dilemma Posed by Whistleblowing, American Business Law Journal, 23 (2), 28.
• Nartgün, Ş.S., Kaya, A. (2017). Öğretmenlerin Bilgi Uçurma Davranışları ve Bilgi Uçurma Nedenleri ile Bireysel Değerleri Arasındaki İlişki”, International Journal of Social Science, 54 (1), 65-89.
• Nasi, J. (1980), Ajatuksia käsiteanalyysistä ja sen käytöstä yrityksen taloustieteessä. University of Tampere. Sarja A2: Tutkielmia ja raportteja 11. Nayır, D.Z. (2012). Kurumsal Etik ve Whistleblowing. İstanbul: Pozitif Yayıncılık.
• Near, J.P., Miceli, M.P. (1985). Organizational Dissidence: The Case of Whistle-blowing. Journal of Business Ethics, 4 (1), 1-16.
• Near, J.P., Miceli, M.P. (1996). Whistle-blowing: Myth and Reality. Journal of Management, 22 (3), 507-526.
• Near, J.P., Rehg, M.T., Van Scotter, J.R., Miceli, M.P. (2004). Does Type of Wrongdoing Affect the Whistle-Blowing Process? Business Ethics Quarterly, 14 (2), 219-242.
• Norris C.M. (1982). Concept Clarification in Nursing. Rockville: Aspen Systems.
• Özgener, Ş., Tanç, A., Ulu, S. (2009). Çalışma Yaşamında Sorun Bildirme Sistemi. A. Keser, G Yılmaz, S. Yürür (Ed.). Çalışma Yaşamında Davranış Güncel Yaklaşımlar. Kocatepe: Umuttepe Yayınları.
• Peters, K., Luck, L., Hutchinson, M., Wilkes, L., Andrew, S., Jackson, D. (2011). The Emotional Sequelae of Whistleblowing: Findings From a Qualitative Study. Journal of Clinical Nursing, 20 (19–20), 2907–2914.
• Petersen, J.C., Farrell, D. (1986). Whistleblowing: Ethical and Legal Issues in Expressing Dissent. Dubuque, IA: Kendall/Hunt.
• Pitt, G. (1996). Rights and Employee Rights, The Case of Free Speech. C. Gearty and A. Tomkins (Eds.), Understanding Human Rights (p. 393-394). London: Pinter Publishing.
• Qusqas, F., Kleiner, B.H. (2001). The Difficulties Of Whistleblowers Finding Emloyment. Management Research News, 24 (3/4), 97-100.
• Rehg, M.T., Miceli, M.P., Near, J.P., Van Scotter, J.R. (2008). Antecedents and Outcomes of Retaliation Against Whistleblowers: Gender Differences and Power Relationships. Organization Science, 19 (2), 221-240.
• Rodgers B.L. (1989). Concepts, analysis and the development of nursing knowledge: the evolutionary cycle. Journal of Advanced Nursing, 14 (4), 330-335.
• Rodgers B.L. (1994). Concept, analysis and the development of nursing knowledge: the evolutionary cycle. In Smith JP (Ed) Models, Theories and Concepts. Oxford: Blackwell.
• Rothschild, J., Miethe, T.D. (1999). Whistle-Blower Disclosures and Management Retaliation. Work and Occupations, 26 (1), 107–128.
• Sayğan, S. (2011). Whistleblowing ve Örgütsel Etik İklimi İlişkisi Üzerine Bir Uygulama. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Sayğan, S., Bedük, A. (2013). Ahlaki Olmayan Davranışların Duyurulması (Whistleblowing) ve Etik İklimi İlişkisi Üzerine Bir Uygulama. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 28 (1), 1-23.
• Şener, E., Çetinkaya, F.F. (2016). Güç Bağımlılığı: Bir Kavram Analizi. AKÜ İİBF Dergisi, 18 (2), 125-137.
• Sims, R.L., Keenan, J.P. (1998). Predictors of External Whistleblowing: Organizational and Intrapersonal Variables. Journal of Business Ethics, 17 (4), 411–421.
• Smith, H.J., Keil, M., Depledge, G. (2001). Keeping Mum as the Project Goes Under: Toward an Explanatory Model. Journal of Management Information Systems, 18 (2), 189-227.
• Tak, B. (2010). Hastanelerde Hasta Güvenliğini Tehdit Eden Olayların Raporlanması: Türkiye, Azerbaycan, Bosna, Arnavutluk, Lübnan ve Suriye’yi Kapsayan Karşılaştırmalı Bir Araştırma. H. Kırılmaz (Ed.). II. Uluslararası Sağlıkta Performans Ve Kalite Kongresi: 28 Nisan-1 Mayıs 2010 – Antalya: Bildiri Kitabı (s. 413-414). Ankara: Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
• Taş, F. (2015). Özel ve Kamu Hastanelerinde Çalışan Hemşirelerin İzharcılık (Whistleblowing) Tutumları Üzerine Bir Çalışma. Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.
• Toker Gökçe, A. (2014). Okullarda Bilgi Uçurma: İş Doyumu ve Örgütsel Bağlılık İlişkisi. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 22, 261-282.
• Trevino, L.K., Victor, B. (1992). Peer Reporting of Unethical Behavior: A Social Context Perspective. Academy of Management Journal, 35 (1), 38-64.
• Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tuulia, J. A. (2013). A Study of Emotions in the Family Business Succession, Jyväskylä University School Of Business And Economics, Master’s Thesis.
• Ülgen G. (2004). Kavram Geliştirme. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
• Uyar, S., Yelgen, E. (2015). Bilgi İfşası (Whistleblowing) ve Denetim” Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 13 (1), 85-106.
• Vadera, A.K., Aguilera, R.V., Caza, B.B. (2009). Making Sense of Whistle-Blowing’s Antecedents: Learning from Research on Identity and Ethics Programs. Business Ethics Quarterly, 19 (4), 553–586.
• Verschoor, C.C. (2005). Is This the Age of Whistleblowers? Strategic Finance, 86 (7), 17-18.
• Vinten, G. (1992). Whistleblowing: Corporate Help or Hindrance? Management Decision, 20 (1), 44-49.
• Walker, L.O., Avant, K.C. (1995), Strategies for Theory Construction in Nursing. Third edition. Norwalk, Appleton-Century-Crofts.
• Wilson, J. (1963). Thinking with Concepts. Cambridge: Cambridge University Press.
• Xyrichis, A., Ream, E. (2008). Teamwork: a concept analysis. Journal of Advanced Nursing, 61 (2), 232-241.
• Yılmaz, E.G. (2009). Kurumsal İletişim ve Prensiplere Dayalı Kurumla Uyuşmazlık Davranışı: Whistleblowing. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası Davraz Kongresi: 24-27 Eylül 2009 – Isparta: Bildiriler (s. 1455-1477). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Yılmaz, N. (2015). Kadın Girişimciliğinde Yönetsel Etik Değerler ve İfşa (Whistleblowing): Mersin İlinde Uygulamalı Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi, Mersin.
• Yücel, C., Samancı, G. (2009). Örgütsel Güven ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışı. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19 (1), 113-132.
• Yurtsever, G. (2000). Şirket Etik Kodu, Hazırlanışı, Uygulanışı ve İçeriği. Ankara: Barış Platin Kitabevi.
• Yürür, S., Nart, S. (2016). Örgütsel Adalet Algısı Kamu Çalışanlarının İhbar Etme Niyetinin Belirleyicisi midir? Amme İdaresi Dergisi, 49 (3), 117-148.