ORTAÇAĞLARDA DÜZENLENEN HAÇLI SEFERLERİNİN GERÇEK NEDENLERİ ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA

Yıl 2018, Cilt: 45 Sayı: 45, 0 - 0, 30.06.2018

Mehmet Şimşir

Öz

Ortaçağlarda en derin etkiler bırakmış
hadiselerin başında “Haçlı Seferleri” gelmektedir. Çünkü “Haçlı Seferleri”
sonrasında dünya toplumları siyasal, sosyal ve inanç alanları ile bilim, kültür
ve medeniyet sahalarında ciddi değişikler yaşamışlardır. Böylesine önemli
değişikliklere yol açan bir hadisenin tüm yönleri ile ele alınması
gerekmektedir. Özellikle “Haçlı Seferleri”nin düzenlenme nedenlerinin tespit edilmesi
son derece önem arz etmektedir. Her ne kadar 
“Haçlı Seferleri”nin düzenlenmesi sadece Batı Hıristiyan Dünyası ile
Doğu İslâm Dünyası arasında inanç kaynaklı bir temele oturtulsa da tarihi
birçok hakikat bize farklı gerekçelerin de bulunduğunu göstermektedir. Bunların
başında Batı Hıristiyan Âlemi’nde yaşanan iç çatışmalar, mezhep farklılıkları,
siyasal ve ekonomik çıkar çatışmaları gelmektedir.

            Biz
bu makalemizde, Ortaçağlarda tertip edilen “Haçlı Seferleri”nin şimdiye kadar
çok fazla dile getirilmeyen gerçek nedenlerini ortaya koymayı hedefledik. Özellikle
Batı Hıristiyan Âlemi’ndeki iç nedenleri tarihi kayıtları ile tespit etmeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Haçlı Seferleri, Ortaçağ, Batı Hıristiyan Âlemi

Kaynakça

• KAYNAKÇA Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Mısır 1313. Akşit, Oktay, Roma İmparatorluk Tarihi, İ.Ü. Edebiyat Fak. Yay., İstanbul 1970. Albertus Aquensis, Liber Christianae Expeditions pro Ereptioneet Restitutione Sanctae Hierosolymitanae Eccelesiae, İngilizce çev.: August C. Krey, The First Crusade: The Accounts of Eye witnesses and Participants, Princeton, 1921. Apak, Adem, “Emevîler Döneminde Anadolu’da Arap-Bizans Mücadelesi”, U.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Bursa, 18/2, (2009): 95-122. Âşûr, Said Abdulfettâh, el-Hareketü’s-sâlibiyyefi’l-usuri’l-vustâ, C.I-II, Mektebetü’l-Ancalu el-Mısriyye, Kahire 1963. Ataurrahim, Muhammed, Bir İslam Peygamberi Hz. İsa, çev.: Kürşat Demirci, İnsan Yay., İstanbul 1994. Aydın, Mehmet, “Batı ve Doğu Hıristiyanlığına Tarihi Bir Bakış”, A.Ü.İ.F. Dergisi, Ankara, 27, (1985). -Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, S.Ü. Yay., Konya 1989. -Hıristiyan Kaynaklarına Göre Hıristiyanlık, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1995. Azimî, Azimî Tarihi, çev.: Ali Sevim, Ankara 1988. Bahadır, Gürhan, “Dokuzuncu ve Onuncu Yüzyılda Bizans-Abbasî Sınırı”, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara, 28/46, (2009): 163-178. Bailly, Auguste, Bizans Tarihi, çev.: Haluk Şaman, İstanbul trz. Barker, George, O’nun İzinde (Hıristiyanlık ve Laiklik Tarihi), Zafer Matbaası, İstanbul 1985. Baş, Bilal, “Monoteist Bir Hıristiyanlık Yorumu: Ariusçuluk Mezhebi”, Divan İlmî Araştırmalar, Bilim ve Sanat Vakfı, İstanbul, 5/9, (2000): 167-200. Bayet, Albert, Dine Karşı Düşüncenin Tarihi, çev.: Cemal Süreyya, Varlık Yay., İstanbul 1970. Belazurî, Fütuhu’l-büldan, çev.: Mustafa Fayda, Ankara 1987. Berl, Emmanual, Atilla’dan Timur’a Avrupa ve Asya, çev.: Gülseren Devrim, Doğan Yay., İstanbul 1999. Bloch, Marc, Feodal Toplum, çev.: Melek Fırat, Kırmızı Yay., İstanbul 2007. Brown, Peter, Geç Antik Çağda Roma ve Bizans Dünyası, çev.: Turhan Kaçar, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2000. Buharî, Ebu Abdullah Muammed b. İsmail, et-Tarihu’l-kebir, Diyarbakır 1962. Çelik, Mehmet, Süryani Kilisesi Tarihi, İstanbul 1997. Çog, Mehmet, “İslam-Bizans İlişkileri Bağlamında ‘Pavlikanlar’ Üzerine Bir Değerlendirme”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Elazığ, 13/2, (2008). Dâvûd, Abdulehad, İncil ve Salib, Yayına Hazırlayan: Kudret Büyükcoşkun, İnkılab Yay., İstanbul 1999. Delhi’li Rahmetullah Efendi, İzharü’l-Hakk Tercümesi, çev.: Ömer Fehmi, Sönmez Neşriyat, İstanbul 1972. Demirkent, Işın, “Haçlı Seferleri Düşüncesinin Doğuşu ve Gelişimi”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, İstanbul, 35, (1994). -Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan, Ankara 1996. -“Haçlılar”, DİA., İstanbul 1996, XIV, 525-546. -Haçlı Seferleri, Dünya Yay. , İstanbul 1997. -Haçlı Seferleri Tarihi (Makaleler, Bildiriler, İncelemeler), Dünya Yay., 2. Baskı, İstanbul 2012. Diehl, Charles, Bizans İmparatorluğu’nun Tarihi, çev.: A. Gökçe Bozkurt, İlgi Kültür Sanat Yay., İstanbul 2006. Duby, Georges, Ortaçağ İnsanları ve Kültürü, çev.: Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yay., Ankara 1995. Düzgün, Şaban Ali, “İki Dünyanın Karşılaşması: Müslüman ve Latin Batı Dünyası Arasında Haçlı Seferleri Dönemindeki İlişkiler”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, VI, 1162-1196. -“Bir Şiddetin Anatomisi: Latin Batı’nın Haçlı Terörü”, Dini Araştırmalar Dergisi, Ankara, 7/20, (2004): 73-92. Dvornik, Francis, Konsiller Tarihi, İznik’ten II. Vatikan’a, çev.: Mehmet Aydın, T.T.K., Ankara 1990. Ebu Zehra, Muhammed, Hıristiyanlık Üzerine Konferanslar, çev.: Akif Nuri, İstanbul 1978. Ebu’l-Ferec (Barhebraeus), Gregory, Abû’l-Farac Tarihi, çev.: Ö. R. Doğrul, T.T.K., Ankara 1987. Ekinci, Ekrem Buğra, İslam Hukuku ve Önceki Şeriatler, Arı-Sanat Yay., İstanbul 2003. Eroğlu, Ahmet Hikmet, (2000), “Hıristiyanların Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış”, A.Ü.İ.F. Dergisi, Ankara, 41/1, (2000). Eusebios, Kilise Tarihi, çev.: Furkan Akderin, Çivi Yazıları Yay., İstanbul 2011. Gibbon, Edward, Roma İmparatorluğunun Gerileyişi ve Çöküşü Tarihi, çev.: Asım Baltacıgil, Tuba Matbaacılık, İstanbul 1988. Gül, Muammer, Ortaçağ Avrupa Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2009. Güngör, Ali İsra, Vatikan, Misyon ve Diyalog, Töre Yay., Ankara 2002. Güzel, Ahmet, 2000’li Yıllarda Hz. Musa-Hz. İsa ve Hz. Muhammed, NKM Yay., Konya 2008. Hâkim, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah, el-Müstedrek, Riyad trz. Harman, Ömer Faruk, “Konsil”, DİA., Ankara, 2002, XXVI, 175. Harman, Ömer Faruk,“Hıristiyanlık”, Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara, 2, (2002): 187. Heysemî, Nureddin, Mecmeu’z-zevâid, Beyrut 1967. Hobson, M. John, Batı Medeniyetinin Doğulu Kökenleri, çev.: Esra Ermert, YKY Yay. İstanbul 2008. Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, Grekçe, Arapça, Süryanice ve Ermenice Kaynaklara Göre 363’den 1071’e Kadar, çev.: Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1970. İbn Haldun, Mukaddime, Beyrut 1967. İbn Hazm, Kitâbu’l-fasl fi’l-milel ve’l-ehvâi ve’n-nihal, thk. M. İ. Nasr; A. Umeyre, Beyrut 1986. İbn Kayyim el-Cevziyye, Hidâyetü’l-hayâra fî ecvibeti’l-yehûdi ve’n-nasârâ, Kahire 1987. İbn Kesîr, Büyük İslâm Tarihi, çev.: Mehmet Keskin, İstanbul 1995. İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb’de Selçuklular, çev.: Ali Sevim, T.T.K., Ankara 2014. İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi, çev.: M. Beşir Eryarsoy, İstanbul 1986. K.Bihlmeyer-H.Tuchle, I. ve IV. Yüzyılda Hıristiyanlık, Roma İmparatorluğunda Tek Tanrıcılığın Zaferi, çev.: Antun Önal, Güler Matbaası, İstanbul 1972. Kaleli, Emrullah, “Haçlı Seferleri Zamanında Avrupa’da Antisemitizm”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Yaz, XIII/I, (2013): 21-35. Kalın, İbrahim, İslam ve Batı, İSAM Yay., İstanbul 2015. Karaca, Sevtap Gölgesiz, (2012), “Haçlı Seferi (1096) Öncesinde Bizans İmparatorluğu’nun Siyasi Durumuna Bakış”, T.Ü. Edebiyat Fak. Dergisi, 2/4, (2012): 141-153. Kırpık, Güray, “Haçlı Seferlerinde ‘Tanrı Barışı’ Müessesesi”, SDÜ. Fen Edebiyat Fak. Sos. Bil. Dergisi, Isparta, 16, (2007). Kuzgun, Şaban, Dört İncil; Farklılıkları ve Çelişkileri, 2. Baskı, İstanbul 1991. Lemerle, Paul, Bizans Tarihi, çev.: Galip Üstün, İletişim Yay., İstanbul 1994. Lewis, Bernard, İki Bin Yıllık Ortadoğu Tarihi, çev.: Selan Köley, Arkadaş Yay., Ankara 2005. Lombard, Maurice, İlk Zafer Yıllarında İslâm, çev.: Nezih Uzel, Pınar Yay., İstanbul 1983. Makrizî, Ahmed b. Ali, Kitabü’l-mevâiz ve’l-i’tibâr bi zikri’l-hitati ve’l-âsâr, Bulak 1270. Mes’udî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin, Mürûcü’z-zeheb ve meâdînü’l-cevher, thk. Müfid Muhammed Kumeyha, Beyrut 1986. Ostrogorskiy, Georgiy Aleksandroviç, Bizans Devleti Tarihi, çev.: Fikret Işıltan, T.T.K., Ankara 1991. Pirenne, Henry, Ortaçağ Avrupa’sının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, çev.: Uygur Kocabaşoğlu, İletişim Yay., İstanbul 2009. Read, Piers Paul, Tapınak Şövalyeleri, çev.: S. Gül Erdem, Dost Kitabevi, Ankara 2003. Riley, Smith Jonathan, Haçlılar Kimlerdi?, çev.: Berne Kılınçer, Bileşim Yay., İstanbul 2004. Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, çev.: Fikret Işıltan, TTK., Ankara 2008. Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Kardelen Kitabevi, Isparta 1999. Schimmel, Annemarie, Dinler Tarihine Giriş, Ankara 1955. Scognamilla, Giovanni, Medeniyetler Çatışmasında Batının İnanç Temelleri, Kara Kutu Yay., İstanbul 2003. Sinanoğlu, Mustafa, “Hıristiyan ve İslâm Kaynaklarında Tartışmalı Bir Dinî Toplantı: İznik Konsili”, İslâm Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 6 (2001). Sivrioğlu, Ulaş Töre, “Bizans İmparatorluğu’nda Yahudiler (M.S.330-1453)”, History Studies-International Journal of History, 7/2, (2015). Şahin, M. Süreyya, “Fener Rum Ortodoks Patrikanesi”, DİA., İstanbul 1995, XII, 342-343. Şehristânî, Ebu’l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ve’n-nihal, thk. M. Fethullah Bedrân, Kahire 1947. Şer, Adday, Siirt Vakayinamesi, Yaba Yay., İstanbul 2002. Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b Ahmed, el-Mu‘cemü’l-kebîr, Mektebet-ü İbn Teymiyye, Kahire trz. Taşpınar, İsmail, “I. İznik Konsili (325) ve İslâm Kaynaklarındaki Yeri”, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, İstanbul 26 (2004): 23-44. Texier, Charles, Küçük Asya, çev.: Ali Suat, Enformasyon ve Dokümantasyon Hiz. Vakfı Yay., Ankara 2002. Togan, Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1970. Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yay., İstanbul 2005. Tümer, Günay-Küçük, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ankara 1993. Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev.: Hrant D. Andreasyan, T.T.K., Ankara 2000. Vasiliev, Alexander Alexandrovich, Bizans İmparatorluğu Tarihi I, çev.: Arif Müfid Mansel, Ankara 1943. Yakubi, Tarih, Beyrut trz. Yalduz, Alparslan, “Konsillerin Hıristiyanlık Tarihindeki Yeri ve İznik Konsili”, U.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/2, Bursa (2003): 257-296. Yaşayan Dünya Dinleri, Editör: Şinasi Gündüz, D.İ.B. Yay., Ankara 2010. Yazman, Yakup, İznik Konsili’nde Ne Oldu?, İstanbul 1981. Zonaras, Ionnes, Tarihlerin Özeti, çev.: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yay. İstanbul 2008.
• KAYNAKÇA Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Mısır 1313. Akşit, Oktay, Roma İmparatorluk Tarihi, İ.Ü. Edebiyat Fak. Yay., İstanbul 1970. Albertus Aquensis, Liber Christianae Expeditions pro Ereptioneet Restitutione Sanctae Hierosolymitanae Eccelesiae, İngilizce çev.: August C. Krey, The First Crusade: The Accounts of Eye witnesses and Participants, Princeton, 1921. Apak, Adem, “Emevîler Döneminde Anadolu’da Arap-Bizans Mücadelesi”, U.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Bursa, 18/2, (2009): 95-122. Âşûr, Said Abdulfettâh, el-Hareketü’s-sâlibiyyefi’l-usuri’l-vustâ, C.I-II, Mektebetü’l-Ancalu el-Mısriyye, Kahire 1963. Ataurrahim, Muhammed, Bir İslam Peygamberi Hz. İsa, çev.: Kürşat Demirci, İnsan Yay., İstanbul 1994. Aydın, Mehmet, “Batı ve Doğu Hıristiyanlığına Tarihi Bir Bakış”, A.Ü.İ.F. Dergisi, Ankara, 27, (1985). -Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, S.Ü. Yay., Konya 1989. -Hıristiyan Kaynaklarına Göre Hıristiyanlık, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1995. Azimî, Azimî Tarihi, çev.: Ali Sevim, Ankara 1988. Bahadır, Gürhan, “Dokuzuncu ve Onuncu Yüzyılda Bizans-Abbasî Sınırı”, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara, 28/46, (2009): 163-178. Bailly, Auguste, Bizans Tarihi, çev.: Haluk Şaman, İstanbul trz. Barker, George, O’nun İzinde (Hıristiyanlık ve Laiklik Tarihi), Zafer Matbaası, İstanbul 1985. Baş, Bilal, “Monoteist Bir Hıristiyanlık Yorumu: Ariusçuluk Mezhebi”, Divan İlmî Araştırmalar, Bilim ve Sanat Vakfı, İstanbul, 5/9, (2000): 167-200. Bayet, Albert, Dine Karşı Düşüncenin Tarihi, çev.: Cemal Süreyya, Varlık Yay., İstanbul 1970. Belazurî, Fütuhu’l-büldan, çev.: Mustafa Fayda, Ankara 1987. Berl, Emmanual, Atilla’dan Timur’a Avrupa ve Asya, çev.: Gülseren Devrim, Doğan Yay., İstanbul 1999. Bloch, Marc, Feodal Toplum, çev.: Melek Fırat, Kırmızı Yay., İstanbul 2007. Brown, Peter, Geç Antik Çağda Roma ve Bizans Dünyası, çev.: Turhan Kaçar, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2000. Buharî, Ebu Abdullah Muammed b. İsmail, et-Tarihu’l-kebir, Diyarbakır 1962. Çelik, Mehmet, Süryani Kilisesi Tarihi, İstanbul 1997. Çog, Mehmet, “İslam-Bizans İlişkileri Bağlamında ‘Pavlikanlar’ Üzerine Bir Değerlendirme”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Elazığ, 13/2, (2008). Dâvûd, Abdulehad, İncil ve Salib, Yayına Hazırlayan: Kudret Büyükcoşkun, İnkılab Yay., İstanbul 1999. Delhi’li Rahmetullah Efendi, İzharü’l-Hakk Tercümesi, çev.: Ömer Fehmi, Sönmez Neşriyat, İstanbul 1972. Demirkent, Işın, “Haçlı Seferleri Düşüncesinin Doğuşu ve Gelişimi”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, İstanbul, 35, (1994). -Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan, Ankara 1996. -“Haçlılar”, DİA., İstanbul 1996, XIV, 525-546. -Haçlı Seferleri, Dünya Yay. , İstanbul 1997. -Haçlı Seferleri Tarihi (Makaleler, Bildiriler, İncelemeler), Dünya Yay., 2. Baskı, İstanbul 2012. Diehl, Charles, Bizans İmparatorluğu’nun Tarihi, çev.: A. Gökçe Bozkurt, İlgi Kültür Sanat Yay., İstanbul 2006. Duby, Georges, Ortaçağ İnsanları ve Kültürü, çev.: Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yay., Ankara 1995. Düzgün, Şaban Ali, “İki Dünyanın Karşılaşması: Müslüman ve Latin Batı Dünyası Arasında Haçlı Seferleri Dönemindeki İlişkiler”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, VI, 1162-1196. -“Bir Şiddetin Anatomisi: Latin Batı’nın Haçlı Terörü”, Dini Araştırmalar Dergisi, Ankara, 7/20, (2004): 73-92. Dvornik, Francis, Konsiller Tarihi, İznik’ten II. Vatikan’a, çev.: Mehmet Aydın, T.T.K., Ankara 1990. Ebu Zehra, Muhammed, Hıristiyanlık Üzerine Konferanslar, çev.: Akif Nuri, İstanbul 1978. Ebu’l-Ferec (Barhebraeus), Gregory, Abû’l-Farac Tarihi, çev.: Ö. R. Doğrul, T.T.K., Ankara 1987. Ekinci, Ekrem Buğra, İslam Hukuku ve Önceki Şeriatler, Arı-Sanat Yay., İstanbul 2003. Eroğlu, Ahmet Hikmet, (2000), “Hıristiyanların Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış”, A.Ü.İ.F. Dergisi, Ankara, 41/1, (2000). Eusebios, Kilise Tarihi, çev.: Furkan Akderin, Çivi Yazıları Yay., İstanbul 2011. Gibbon, Edward, Roma İmparatorluğunun Gerileyişi ve Çöküşü Tarihi, çev.: Asım Baltacıgil, Tuba Matbaacılık, İstanbul 1988. Gül, Muammer, Ortaçağ Avrupa Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2009. Güngör, Ali İsra, Vatikan, Misyon ve Diyalog, Töre Yay., Ankara 2002. Güzel, Ahmet, 2000’li Yıllarda Hz. Musa-Hz. İsa ve Hz. Muhammed, NKM Yay., Konya 2008. Hâkim, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah, el-Müstedrek, Riyad trz. Harman, Ömer Faruk, “Konsil”, DİA., Ankara, 2002, XXVI, 175. Harman, Ömer Faruk,“Hıristiyanlık”, Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara, 2, (2002): 187. Heysemî, Nureddin, Mecmeu’z-zevâid, Beyrut 1967. Hobson, M. John, Batı Medeniyetinin Doğulu Kökenleri, çev.: Esra Ermert, YKY Yay. İstanbul 2008. Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, Grekçe, Arapça, Süryanice ve Ermenice Kaynaklara Göre 363’den 1071’e Kadar, çev.: Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1970. İbn Haldun, Mukaddime, Beyrut 1967. İbn Hazm, Kitâbu’l-fasl fi’l-milel ve’l-ehvâi ve’n-nihal, thk. M. İ. Nasr; A. Umeyre, Beyrut 1986. İbn Kayyim el-Cevziyye, Hidâyetü’l-hayâra fî ecvibeti’l-yehûdi ve’n-nasârâ, Kahire 1987. İbn Kesîr, Büyük İslâm Tarihi, çev.: Mehmet Keskin, İstanbul 1995. İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb’de Selçuklular, çev.: Ali Sevim, T.T.K., Ankara 2014. İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi, çev.: M. Beşir Eryarsoy, İstanbul 1986. K.Bihlmeyer-H.Tuchle, I. ve IV. Yüzyılda Hıristiyanlık, Roma İmparatorluğunda Tek Tanrıcılığın Zaferi, çev.: Antun Önal, Güler Matbaası, İstanbul 1972. Kaleli, Emrullah, “Haçlı Seferleri Zamanında Avrupa’da Antisemitizm”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Yaz, XIII/I, (2013): 21-35. Kalın, İbrahim, İslam ve Batı, İSAM Yay., İstanbul 2015. Karaca, Sevtap Gölgesiz, (2012), “Haçlı Seferi (1096) Öncesinde Bizans İmparatorluğu’nun Siyasi Durumuna Bakış”, T.Ü. Edebiyat Fak. Dergisi, 2/4, (2012): 141-153. Kırpık, Güray, “Haçlı Seferlerinde ‘Tanrı Barışı’ Müessesesi”, SDÜ. Fen Edebiyat Fak. Sos. Bil. Dergisi, Isparta, 16, (2007). Kuzgun, Şaban, Dört İncil; Farklılıkları ve Çelişkileri, 2. Baskı, İstanbul 1991. Lemerle, Paul, Bizans Tarihi, çev.: Galip Üstün, İletişim Yay., İstanbul 1994. Lewis, Bernard, İki Bin Yıllık Ortadoğu Tarihi, çev.: Selan Köley, Arkadaş Yay., Ankara 2005. Lombard, Maurice, İlk Zafer Yıllarında İslâm, çev.: Nezih Uzel, Pınar Yay., İstanbul 1983. Makrizî, Ahmed b. Ali, Kitabü’l-mevâiz ve’l-i’tibâr bi zikri’l-hitati ve’l-âsâr, Bulak 1270. Mes’udî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin, Mürûcü’z-zeheb ve meâdînü’l-cevher, thk. Müfid Muhammed Kumeyha, Beyrut 1986. Ostrogorskiy, Georgiy Aleksandroviç, Bizans Devleti Tarihi, çev.: Fikret Işıltan, T.T.K., Ankara 1991. Pirenne, Henry, Ortaçağ Avrupa’sının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, çev.: Uygur Kocabaşoğlu, İletişim Yay., İstanbul 2009. Read, Piers Paul, Tapınak Şövalyeleri, çev.: S. Gül Erdem, Dost Kitabevi, Ankara 2003. Riley, Smith Jonathan, Haçlılar Kimlerdi?, çev.: Berne Kılınçer, Bileşim Yay., İstanbul 2004. Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, çev.: Fikret Işıltan, TTK., Ankara 2008. Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Kardelen Kitabevi, Isparta 1999. Schimmel, Annemarie, Dinler Tarihine Giriş, Ankara 1955. Scognamilla, Giovanni, Medeniyetler Çatışmasında Batının İnanç Temelleri, Kara Kutu Yay., İstanbul 2003. Sinanoğlu, Mustafa, “Hıristiyan ve İslâm Kaynaklarında Tartışmalı Bir Dinî Toplantı: İznik Konsili”, İslâm Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 6 (2001). Sivrioğlu, Ulaş Töre, “Bizans İmparatorluğu’nda Yahudiler (M.S.330-1453)”, History Studies-International Journal of History, 7/2, (2015). Şahin, M. Süreyya, “Fener Rum Ortodoks Patrikanesi”, DİA., İstanbul 1995, XII, 342-343. Şehristânî, Ebu’l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ve’n-nihal, thk. M. Fethullah Bedrân, Kahire 1947. Şer, Adday, Siirt Vakayinamesi, Yaba Yay., İstanbul 2002. Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b Ahmed, el-Mu‘cemü’l-kebîr, Mektebet-ü İbn Teymiyye, Kahire trz. Taşpınar, İsmail, “I. İznik Konsili (325) ve İslâm Kaynaklarındaki Yeri”, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, İstanbul 26 (2004): 23-44. Texier, Charles, Küçük Asya, çev.: Ali Suat, Enformasyon ve Dokümantasyon Hiz. Vakfı Yay., Ankara 2002. Togan, Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1970. Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yay., İstanbul 2005. Tümer, Günay-Küçük, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ankara 1993. Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev.: Hrant D. Andreasyan, T.T.K., Ankara 2000. Vasiliev, Alexander Alexandrovich, Bizans İmparatorluğu Tarihi I, çev.: Arif Müfid Mansel, Ankara 1943. Yakubi, Tarih, Beyrut trz. Yalduz, Alparslan, “Konsillerin Hıristiyanlık Tarihindeki Yeri ve İznik Konsili”, U.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/2, Bursa (2003): 257-296. Yaşayan Dünya Dinleri, Editör: Şinasi Gündüz, D.İ.B. Yay., Ankara 2010. Yazman, Yakup, İznik Konsili’nde Ne Oldu?, İstanbul 1981. Zonaras, Ionnes, Tarihlerin Özeti, çev.: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yay. İstanbul 2008.