Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Harputî'nin Kasîde-i Tantarâniyye Şerhi

Yıl 2017, Cilt: 6 Sayı: 12, 49 - 96, 20.12.2017

Ahmet Karataş

Öz

Mûînüddîn Ebû Nasr Ahmed b. Abdirrezzâk et-Tantarânî
el-Merâğî tarafından Büyük Selçuklu Devleti’nin meşhur vezîri Nizâmülmülk’ü
medhetme gâyesiyle yazılan Kasîde-i Tantarâniyye san‛atlı dili ve
barındırdığı zengin belâgat örnekleri sebebiyle İslâm kültür ve edebiyat
tarihinde önemli bir yer tutmuştur. Abartılı sevgi ifâdeleri sebebiyle Hz.
Peygamber için yazılmış na‛tleri çağrıştıran kasîde, bazı müelliflerce na‛t
olarak kabul edilmiş, bu da onun asırlar boyunca çeşitli mahfillerde okunmasına
vesile olmuştur. Arapça, Farsça, Türkçe manzum ve mensûr birçok şerhi yapılan Kasîde-i
Tantarâniyye’nin son şârihlerinden biri Türk-İslâm edebiyatının
Osmanlı’daki son temsilcilerinden olan Harputlu (Elazığ) müderris-müftü Mehmed
Kemâleddin Efendi’dir. Kemâleddin Efendi, Hazîne-i Fünûn mecmûasında
tefrika ettiği eserini oluştururken büyük ölçüde Hâfız Süleymân b. İbrâhim’in
Arapça Şerhu Kasîdeti’t-Tantarâniyye’sinden faydalanmıştır. Bu makalede
söz konusu kasîde hakkında çeşitli bilgiler verilmiş, Osmanlı şerh geleneğinin
son örneklerinden biri olan Kemâleddin Efendi’nin Kasîde-i Tantarâniyye şerhinin
kaynakları tespit edilmiş ve şerh bugünkü harflere aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Abdürrezzâk Tantarânî, Süleymân b. İbrâhim, Kemâleddin Harputî, Kasîde-i Tantarâniyye, Hazîne-i Fünûn

Commentary on Tantarani’s Kasida al-Tantaraniyya by Mudarris-Mufti Kemaleddin Harputi

Öz

The Kasida al-Tantarâniyya, written by Abdürrezzâk Tantarânî for praising the great Seljuk
State's famous vizier Nizâmülmülk, occupies an important place in the history of Turkish culture
and literature due to his artistic language and rich eloquence examples. Because of exaggerated
expressions of love, the kasida, which evokes na'ts written for the prophet Muhammed, was
regarded as na't according to some authorship and make it to be read in various places for centuries.
One of the last commentator of the Kasida al-Tantarâniyya, which is explained in Arabic, Persian and
Turkish as poetry and manuscript, is Mehmed Kemâleddin Efendi, a mudarris, mufti and one of the
last representatives of Turkish-Islamic literature in the Ottoman Empire and also is from Harput
(today known as Elazığ). While Kemâleddin Efendi created his work published in Hazîne-i Fünûn,
he benefited from the Arabic Kasîde al-Tantarâniyya of Süleyman b. İbrâhim. In this article, a variety
of information was given about kasida, and commentary of the Kasida al-Tantarâniyya of Kemâleddin
Efendi, which is one of the last examples of the Ottoman commentary tradition, was quoted in
present-day letters

Anahtar Kelimeler

Abdürrezzâk Tantarânî, Süleymân b. İbrâhim, Kemâleddin Harputî, Kasida alTantarâniyya, Hazîne-i Fünûn, commentary

شرح القصيدة الطنطرانية لِكمال الدين الخربوتي

Öz

ملخص: نظم معين الدين أبو نصر أحمد بن عبد الرزاق الطنطراني المراغي القصيدة الطنطرانية بهدف مدح الوزير السلجوقي

المشهور نظام الملك، وهي قصيدة لها مكانتها في تاريخ الثقافة والآداب الإسلامية بسبب متانة لغتها وتضمنها لنماذج بلاغية ثريّة.

هذه القصيدة التي نُظمت لأجل النبي (صلى الله عليه وسلم) واستدعت كثيرًا من المدائح، يعدّها بعض المؤلّفين قصيدةً مدحيّةً (نعتا)

بسبب عبارات الحُب المبالغ فيها. وهو ما أدّى إلى استمرار إنشادها فى المحافل المختلفة على مرّ العصور. للقصيدة الطنطرانية كثير

من الترجمات والشروح المنثورة والمنظومة باللغات العربية والفارسية والتركية. ويعتبر المدرس المفتي محمد كمال الدين الخربوتي

الممثل الأخير للأدب التركي والإسلامي في الدولة العثمانية من أهم شُرّاح هذه القصيدة. استفاد الخربوتي بشكل كبير من شرح

الحافظ سليمان بن إبراهيم للقصيدة الطنطرانية باللغة العربية عندما كان يُعِدُّ مؤلَّفَهُ الذي نشره مُنَجَّمًا في مجموعة خزينة الفنون.

اعتنى هذا المقال بتقديم معلومات عديدة عن القصيدة المذكورة وتثبيت مصادر شرح القصيدة الطنطرانية للخربوتي ومن ثَمَّ إعادة

كتابة متن الشرح بالحروف اللاتنية الراهنة.

Anahtar Kelimeler

عبد الرزاق الطنطراني, سليمان بن إبراهيم, كمال الدين الخربوتي, القصيدة الطنطرانية, خزينة الفنون, شرح

Kaynakça

• Bezzâr, Ebûbekir Ahmed, el-Bahrü’z-zehhâr: Müsnedü’l-Bezzâr, I-XX, Medine 2005.
• Buhârî, Sahîhu Buhârî, Riyad 1999.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd, es-Sıhâh: Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-Arabiyye [thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr], I-VI, Beyrut 1990.
• Çelebi, İlyas, “Sâhib b. Abbâd”, DİA, İstanbul 2008, XXXV, 512-515.
• Demir, Gökhan, et-Tansîsü’l-muntazar fî şerhi ebyâti’t-Telhîs ve’l-Muhtasar (doktora tezi, Trabzon 2016), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Devletşâh-ı Semerkandî, Kitâbu Tezkireti’ş-şuarâ, Leiden 1900.
• Dîvânu Ebî Nüvâs (thk. Ahmed Abdülmecîd el-Gazzâlî), Beyrut ty.
• Dîvânu Ebi’l-feth el-Büstî (thk. Dürriyye el-Hatîb-Lutfî es-Sakkāl), Dımaşk 1989
• Dîvânu İbnü’r-Reşîk el-Kayravânî (cem‛ ve tertîb: Abdurrahmân Yâğî), Beyrut 1989.
• Dîvânü’l-İmâm eş-Şâfi‛î (nşr. Abdurrahmân el-Mustâvî), Beyrut 2005
• Dîvânu İmriü’l-Kays (tsh. Mustafâ Abdüşşâfî), Lübnan 1425.
• Durmuş, İsmail, “et-Tantarâniyye”, DİA, İstanbul 2010, XXXIX, 576-577.
• Durmuş, İsmail, “Tarsî‛”, DİA, İstanbul 2011, XL, 110-111.
• Ebû Dâvûd, Sünenü Ebî Dâvûd [thk. İzzet Ubeyd ed-Da‛âs-Âdil es-Seyyid], I-V, Beyrut 1997.
• Erken, İsmail, “İbrâhim b. Muhammed el-Yalvacî ve Risâle fî ihbâr bi-ellezî”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XLIV (İzmir 2016), s. 155-180. Fîrûzâbâdî, el-Kāmûsü’l-muhît, I-IV, Kahire 1978.
• Hâfız Süleymân b. İbrâhim, Şerhu Kasîdeti’t-Tantarâniyye, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma Eserler Blm. [Harputlu Efendigil Âilesi Yazmaları], nr. 38146, vr. 24a-38a.
• Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Medîneti’s-selâm: Târîhu Bağdâd, I-XVII, Beyrut 2001.
• Hekim Şuûrî Hasan Efendi, Ferheng-i Şuûrî: Nevâlü’l-fuzalâ ve lisânü’l-Acem, I-II, İstanbul 1155.
• Husrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî el-Kayravânî, Zehrü’l-âdâb ve semerü’l-elbâb (haz. Zekî Mübârek), I-II, Beyrut [1972].
• İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, I-LXXX, Beyrut 1996.
• İbnü’l-Hatîb, Muhammed Kāsım b. Ya‛kūb el-Amasî, Ravzu’l-ahyâri’l-müntehab min rebî‛i’l-ebrâr (thk. Mahmûd Fâhûrî), Haleb [2000].
• İbn Manzûr, Lisânü’l-‛Arab, I-XVIII, Beyrut 1999.
• İsferâyînî, Ebü’l-Alâ Alâeddîn Muhammed b. Muhammed el-Behiştî, Şerhu Kasîdeti’t-Tantarâniyye, Ankara Üniversitesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm. [Harputlu Efendigil Âilesi Yazmaları], nr. 37242, vr. 41b-42a.
• Karataş, Ahmet, “Harput Ulemâsından Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 49 (İstanbul 2015), s. 29-125.
• Kâtib Çelebî, Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, I-II, Beyrut ty.
• Mustafa İsâmüddin Efendi, Şerh-i Kasîde-i Tantarâniyye, Süleymâniye Ktp., Hâlet Efendi Blm., nr. 790, vr. 177b-192a.
• Mütercim Âsım Efendi, el-Okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-Kāmûsi’l-muhît: Kāmûsü’l-muhît Tercümesi (haz. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi), I-VI, İstanbul 2013. Mütercim Âsım Efendi, el-Okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-Kāmûsi’l-muhît, I-III, İstanbul 1305.
• Sâ‛âtî, Ahmed Abdurrahmân el-Bennâ, el-Fethu’r-rabbânî li-tertîbi Müsnedi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî: Bülûğu’l-emânî min esrâri’l-Fethi’r-rabbânî, I-XXIII, Beyrut 1976.
• Sahîhu Müslim (haz. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryâbî), Riyad 2006.
• Saraç, M. A. Yekta, Şeyhülislâm Kemâl Paşazâde, İstanbul 1995.
• Sehâvî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdirrahmân, el-Fetâvâ’l-hadîsiyye (thk. Ali Rızâ b. Abdillah b. Ali Rızâ), Dımaşk 1995.
• Tahtâvi, Rifâa Râfi‛, Sîretü’r-Resûl ve te’sîsi’d-devleti’l-İslâmiyye (thk. Muhammed İmâre), I-V, Kahire 2010.
• Tirmizî, el-Câmi‛u’l-kebîr: Sünenü’t-Tirmizî (thk. Beşşâr Avvâd Ma‛rûf), I-VI, Beyrut 1996.
• Vankulu Mehmed Efendi, Vankulu Lugati (haz. Mustafa Koç- Eyyüp Tanrıverdi), İstanbul 2015.
• Yalvacî, İbrâhim b. Mehmed, el-Mecmû‛atü’l-kasâid fî hakki nebiyyinâ ve şefî‛inâ Muhammed sallallâhu aleyhi ve sellem, İstanbul 1265.
• Yûsuf b. Ömer Mardinî, Kitâbu Mehâsinü’l-hüsâm: Tercüme ve şerhi Nevâbiğu’l-kelim li’z-Zemahşerî, İstanbul, ty.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Hüseynî, Tâcü’l-arûs min cevâhiril-kāmûs (thk. Ali Hilâlî), I-XL, Kuveyt 2001.
• Zemahşerî, el-Kelimü’n-nevâbiğ, yy. ty.