تحوّل تصوري العلم والانسان غير التاريخيين مع القرآن والأحاديث والنّبي

Yıl 2017, Cilt: 6 Sayı: 12, 159 - 209, 20.12.2017

Zeynep Canan Koçak

Öz

التصورات التي عرضتها بعض الحضارات القديمة عن الإنسان والعلم فقد تم تشكّلها وفق وجهة نظرها السلبية للميدان التاريخي. فالحضارات القديمة تجاهلت الاتجاهات التاريخية للإنسان وللعلم وكان لا قيمة عندها لهذين التصورين. أمّا الإسلام، فهو لم يهدم العلاقة بين الوحي والتاريخ على الرغم من أنّ الوحي علم إلهي علوي. والإسلام – أيضا - لم يرفض الهوية التاريخية للنبي الذي هو وسيلة الوحي، بل أكّدها. ونتيجة لهذا، فالإسلام يقدم تصوّرا عن الإنسان والعلم أكثر شمولية من الحضارات القديمة الأخرى. ومن هذا المنظور، نقول على الرغم من أنّ الإنسان والعلم يؤدّيان وظائف ما وراء التاريخ، فإنهما ينتميان إلى مكان معيّن في التاريخ. ولذلك، فإنّ الرسائل ما بعد التاريخية التي يعطيها الإنسان والعلم تتمثل في زمان ومكان تاريخيين. تطرقنا في هذا المقال أولاً إلى نهج الحضارات القديمة التي ترفض التاريخ وإلى تأثيرات هذا النهج في الحجاز، ثم لمسنا مفهوم العلم والإنسان في الإسلام. وبهذه الطريقة، تمت الإشارة إلى التحول الذي ظهر مع القرآن والحديث والنبي.    

Anahtar Kelimeler

علم, إنسان, تصور, القرآن, الحديث, النبي

Tarih Dışı Bilgi ve İnsan Tasavvurunun Kur’ân, Hadisler ve Hz. Peygamber ile Dönüşümü

Öz

Bazı kadîm geleneklerin insana ve bilgiye dair ortaya koydukları tasavvur, onların tarihsel alana karşı takındıkları olumsuz tavırdan yola çıkılarak oluşturulmuştur. Böylece, onlar, insanın ve bilginin tarihî yönlerini görmezden gelip değersiz kabul ederler. İslam ise kutsal yani aşkın alandan gönderilen bir bilgi türü olmasına rağmen vahyin tarihle bağını koparmaz. Vahyin aracılığını yapan insanın yani Hz. Peygamber’in tarihî yönünü de reddetmez, bilakis vurgular. Bu yaklaşımıyla İslam, söz konusu geleneklerden daha bütüncül bir bilgi ve insan tasavvuru ortaya koyar. Bu açıdan bakıldığında, bilgi ve insan tarihi aşan fonksiyonlar icra edebilmekle beraber, tarihte de belli bir yere otururlar. Dolayısıyla icra ettikleri tarih-üstü mesajları belli bir tarihsel zemin ve zaman üzerinden örneklendirmiş olurlar. Bu makale, öncelikle kadîm geleneklerin tarihi yadsıyan yaklaşımlarına yer vererek bu yaklaşımın Hicaz’a kadar uzanan izlerine, daha sonra İslam’da sunulan bilgi ve insan anlayışına değinmektedir. Bu vesileyle Kur’ân, Hadis ve Hz. Peygamber ile beraber ortaya konulan dönüşüme işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bilgi, İnsan, Tasavvur, Kur’ân, Hadis, Hz. Peygamber

Transformation of A Historical Imagination of Knowledge and Mankind by Qur’an, Hadiths, and the Prophet

Öz

Imagination of some ancient traditions about knowledge and mankind is based on their negative attitude to history/historical reality. Therefore, they consider the historical dimension of mankind and knowledge worthless so ignore it. On the other hand, Islam suggests a more holistic view about knowledge and mankind than these traditions and emphasizes the relationship between the revelation and history as well as between the prophet and history. In this aspect, although knowledge and mankind function universally, they have a historical meaning and value. Hence, they both give universal messages by sampling on the basis of historical time and space. In this article, we firstly mentioned the approach of the old traditions and its effects on Hijaz, then Islamic approach about knowledge and mankind. In this way, we pointed the transformation led by the Qur’an, Hadiths and the Prophet.

Anahtar Kelimeler

Knowledge, Mankind, Imagination, Qur’an, Hadith, the Prophet

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. Bilgi Felsefesi -İslam Bağlamında Bilgiden, Bilimde Sistem Felsefesine- (İstanbul: İnsan Yayınları, 2016). Adam, Baki. Yahudilik ve Hıristiyanlık Açısından Kur'ân'ın Tartışmalı Konuları (İstanbul: Pınar Yayınları, 2011). Afîfî, Ebû'l-'Alâ. İslam Düşüncesi Üzerine Makaleler, çev. Ekrem Demirli (İstanbul: İz Yayıncılık, 2011). Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim (Ankara: TDK Yayınları, 2009). Algül, Hüseyin. "Bir Peygamber Olarak Hz. Muhammed ve Mekke", Câhiliye Toplumundan Günümüze Hz. Muhammed Sempozyumu Tebliğler Kitabı, ed. Ahmet Yaman (Ankara: Fecr Yayınları, 2007). Ali, Cevad. el-Mufassal fî Târîhi'l-'Arabi Kable'l-İslâm (Bağdat: Câmiatü Bağdat, 1993), VI. Alper, Ömer Mahir. "İrfâniyye", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 2000), XXII. Aristoteles. Metafizik, çev. Ahmet Arslan (İstanbul: Sosyal Yayınları, 2014). Aristoteles. Ruh Üzerine, çev. Zeki Özcan (Ankara: Sentez Yayıncılık, 2014). Armstrong, Karen. Muhammad: A Prophet of Our Time (New York: Harper Collins Publishers, 2006). Arslan, Ahmet. İslam Felsefesi Üzerine (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013). Aşık, Nevzat. "Sünnetin Yerelliği ve Evrenselliği", Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Hadisin Dünü-Bugünü ve Geleceği Sempozyumu Bildirileri (Samsun: İlim Yayma ve Eğitim Vakfı, 1993). Ateş, Ali Osman. "Asr-ı Saadet'te Dinler ve Gelenekler", Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet'te İslam, ed. Vecdi Akyüz (İstanbul: Beyân Yayınları, 2006), I. Aydın, Mahmut. "Yahudi Bir Peygamberden Gentile Tanrıya: Îsâ'nın Tanrısallaştırılma Süreci", İslâmiyât, 4 (2000/3), 47-74. Aydın, Mehmet. "Varoluşçuluk ya da Gnostisizm: Bir Tartışmaya Davet", Doğu-Batı "Işık Doğu'dan Yükselir- I", 60 (2012/15), 11-27. Bağcı, H. Musa. Beşer Olarak Hz. Peygamber (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014). Balcı, İsrafil. "Arap Sasani İlişkileri ve Irak'ın Erken Dönem İslamlaşma Süreci", II. Ortadoğu Semineri; Dünden Bugüne Irak Bildiriler I (Elazığ: Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi, 2006), 157-178. Balcı, İsrafil. "Zû Kār Savaşı ve Arap-Sasani İlişkilerindeki Önemi", Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26-27 (2008), 55-72. Bayraktar, Mehmet. İslam Düşüncesi Yazıları (Ankara: Elis Yayınları, 2004). Bayraktar, Mehmet. İslam'da Bilim ve Teknoloji Tarihi (Ankara TDV Yayınları, 2012). Besalel, Yusuf. Yahudilik Ansiklopedisi (İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 2001), I-III. Birışık, Abdülhamit. "Nüzûl", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 2007), XXXIII. Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Câmi'us-Sahîh (İstanbul: el-Mektebetü'l-İslâmiyye, 1979), I-VII. Câbirî, Muhammed Abid. Arap-İslam Aklının Oluşumu, çev. İbrahim Akbaba (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001). Can, Yücel. "Toplumsal Yapı ve Değişme Kuramlarını Paradigma Temelli Bir Sınıflandırma Denemesi", Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1,(2005/29), 1-11. Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971). Cevizci, Ahmet. Bilgi Felsefesi (İstanbul: Say Yayınları, 2012). Cevizci, Ahmet. İlkçağ Felsefesi Tarihi (Bursa: Asa Kitabevi, 2001). Chokr, Mehlem. İslam'ın Hicri II. Asrında Zındıklık ve Zındıklar, çev. Ayşe Meral (İstanbul: Anka Yayınları, 2002). Cirit, Hasan. Hadiste Vaaz, Kıssacılık ve Kussas (doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997). Collingwood, R. G. Tarih Tasarımı, çev. Kurtuluş Dinçer (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2007). Çağatay, "Neşet. Hz. Muhammed'in Soyu, Çocukluğu ve Gençliği", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1960/8). Çakan, İsmail Lütfi. Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları (Muhtelifü'l-Hadîs İlmi) (İstanbul: İFAV Yayınları, 1996). Çelebi, İlyas. "Hermetizmin İslam Kültürüne Girişi ve Etkileri", İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (İÜİF) Kelam Anabilim Dalı XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı & Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu Tebliğler Kitabı, ed. Hulusi Arslan, Mustafa Bozkurt (Malatya, İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012). Çelik, Mehmet. Süryânî Tarihi (Ankara: Ayraç Kitabevi, 1996), I. Çelik, Sara. Bilgi Felsefesi -İlkçağdan Yeniçağ'a- (İstanbul: Doruk Yayımcılık, 2010). Çelikkaya, Hasan. Âyetlerin İniş Sebepleri ve Sonuçları Üzerine Bir Araştırma (İstanbul: Hisar Yayınları, 2004). Çelikkol, Yaşar. İslam Öncesi Mekke (Ankara: Ankara Okulu, 2003). Daly, Okasha. Kayıp Binyıl: İslam Dünyasında Hiyeroglifler ve Eski Mısır, çev. Ümran Küçükismailoğlu (İstanbul, İthaki Yayınları, 2013). Demir, Hilmi. Mit, Kozmos ve Akıl -Zerdüştlük, Maniheizm, Hıristiyan Gnostikler ve İslam- (Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011). Demirci, Muhsin. "Esbâb-ı Nüzûl", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 1995), XI. Ebû Dâvûd, Süleyman İbn el-Eş'as es-Sicistânî, Sünen-i Ebî Dâvûd (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992), I-V. Ebû Hanîfe, Nu'mân b. Sâbit. İmam-ı Âzâm Ebû Hanîfe ve Eserleri, çev. ve şrh. Abdülvahap Öztürk (İstanbul: Şamil Yayınevi, 2007). Ebû Zeyd, Nasr Hamid. İlahî Hitabın Tabiatı -Metin Anlayışımız ve Kur'ân İlimleri Üzerine-, çev. Mehmet Emin Maşalı (Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2001). Efendioğlu, Mehmet. "Suheyb b. Sinân", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 2009), XXXVII. Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, çev. Ali Berktay (İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003), I-III. Emin, Ahmet. Fecrü'l-İslâm (İslam'ın Doğuşu), çev. Ahmet Serdaroğlu (Ankara: Kılıç Kitabevi, 1976). Esgin, Mehmet. Kur'ân-ı Kerîm Açısından İslam Dışı Dinler (Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990). Fazlıoğlu, İhsan. Sözün Eşiğinde (İstanbul: Papersense Yayınları, 2015). Floramo, Giovanni. Gnostisizm Tarihi, çev. Selma Aygül Baş-Bilal Baş (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005). Flusser, David. "Enoch", EJ, II. baskı, ed. F. Skolnik-M. Berenbaum (Jerusalem: Keter Publishing House, 2007), VI. Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed et-Tûsî. Hakikat Bilgisine Yükseliş 'Meâricu'l-Kuds', çev. Serkan Özburun (İstanbul: İnsan Yayınları, 2010). Gedikoğlu, Muzaffer. Arap Dilinde Kasem (Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006). Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi (İstanbul: Remzi Kitabevi, 2014). Gözütok, Şakir. Hz. Peygamber'in Hadislerinde Eğitim Metodları -Bûhârî ve Müslim Örneği (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016). Günaltay, Şemsettin. İslam Öncesi Araplar ve Dinleri, sdl. M. Mahfuz Söylemez-Mustafa Hizmetli (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013). Gündüz, Şinasi. "Erken Dönem Hıristiyan Gnostisizmi", İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (İÜİF) Kelam Anabilim Dalı XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı & Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu Tebliğler Kitabı, ed. Hulusi Arslan, Mustafa Bozkurt (Malatya, İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012). Gündüz, Şinasi. "Mecûsîlik", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 2003), XXVIII. Gündüz, Şinasi. "Sâbiîlik", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 2008), XXXV. Gündüz, Şinasi. Din ve İnanç Sözlüğü (Ankara: Vadi Yayınları, 1998). Gündüz, Şinasi. Mitoloji ile İnanç Arasında -Ortadoğu Dinsel Gelenekleri Üzerine Yazılar- (Samsun: Etüt Yayınları, 1998). Gündüz, Şinasi. Sâbiîler Son Gnostikler -İnanç Esasları ve İbadetleri (Ankara: Vadi Yayınları, 1995). Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, çev. Salih Tuğ (Ankara: Yeni Şafak, 2003), I-II. Hamidullah, Muhammed. "Hz. Peygamber'in İslam Öncesi Seyahatleri", çev. Abdullah Aydınlı, Atatürk Üniversitesi İslamî İlimler Fakültesi Dergisi, 4 (1980), 327-342. Hamidullah, Muhammed. İslam'a Giriş, çev. Cemal Aydın (Ankara: TDV Yayınları, 2001). Harizmî (Haverizmî), Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf. Mefâtîhu'l-Ulûm, thk. İbrahim el-Ebyari (Beyrut: Dâru'l-Kitabi'l-Arabi, 1989). Harman, Ömer Faruk. "İdris", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 2000), XXI. Hartman, Franz. Bilgelik Mabedinin Eşiğinde -Hermetik Öğretilerden Gül Haç Gizemlerine- (İstanbul: Hermes Yayınları, 2015). Hartman, Louis F. "Eschatology", EJ, II. baskı, ed. F. Skolnik-M. Berenbaum (Jerusalem: Keter Publishing House, 2007), VI. Hatiboğlu, İbrahim. "Selmân-ı Fârisî", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 2009), XXXVI. Hatiboğlu, Mehmet Said. Hz. Peygamber ve Kuran Dışı Vahiy-Gaybî Hadisler Meselesi- (Ankara: Otto Yayınları, 2009). Hemedânî, Ebûbekr Zeynuddîn el-Hâzimî. el-İ'tibâr fi'n-Nâsihi ve'l-Mensûhi min'el-Âsâr (Haydârabâd: Dâiretü'l-Meârifi'l-Osmâniyye, h. 1359). Hirschberg, Haïm Z'ew. "Enoch", EJ, II. baskı, ed. F. Skolnik-M. Berenbaum (Jerusalem: Keter Publishing House, 2007), VI. Hitti, Philip K. Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, çev. Salih Tuğ (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980), I. Işık, Caner. "Eski Dünyanın Kadîm Bilgesi Hermes", Doğu-Batı "Antik Dünya Bilgeliği, 40 (Şubat-Mart-Nisan 2007), 35-57. Işık, Harun. "Gnostisizmin Genel Teolojik Arka Planı ve Tarihsel Gelişimi", İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (İÜİF) Kelam Anabilim Dalı XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı & Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu Tebliğler Kitabı, ed. Hulusi Arslan, Mustafa Bozkurt (Malatya: İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012). Izutsu, Toshihiko. Kur'ân'da Dinî ve Ahlakî Kavramlar, çev. Selahattin Ayaz, tsh. M. Kürşad Atalar (İstanbul: Pınar Yayınları, 2013). Izutsu, Toshihiko. Kur'ân'da Tanrı ve İnsan, çev. M. Kürşad Atalar (İstanbul: Pınar Yayınları, 2014). İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman bin Muhammed bin İdris. Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîm, thk. Esad Muhammed Tayyib (Suûdî Arabistan: Mektebetu Nezâru'l-Bâz, 1419), VII. İbn Hacer, el-Askalȃnî. el-İsȃbe fi Temyîzi's-Sahâbe, thk. Ali Muhammed Muavviz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd (Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1415), I-VIII. İbn Hişâm Ebû Muhammed Abdülmelik. es-Siretü'n-Nebeviyye, tah. Mustafa es-Sakka, İbrahim el-Ebyârî, Abdülhafîz Şiblî (Kahire: Mustafa el-Babî el-Halebî, 1936), I-IV. İbn Kayyim el-Cevziyye Muhammed b. Ebî Bekr, et-Tibyân fî Aksâmi'l-Kur'ân, thk. İ'sam Fâris el-Haristânî-Muhammed İbrahim ez-Zaglî (Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1994). İbn Kesîr, Ebû'l-Fidâ. Hz. Peygamber'in Hayatı (es-Sîretü'n-Nebeviyye), çev. Hanifi Akın (İstanbul: Çelik Yayınevi, 2014). İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce (Kahire: Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1952), I-II. İbn Nefîs Ebû'l-Hasen Alâ'uddîn Alî b. Ebi'l-Hazm el-Karâşî ed-Dımeşkî, er-Risâletü'l-Kâmiliyye fi's-Sîreti'n-Nebeviyye, thk. Abdulmünim Muhammed Ömer (Kahire, 1987). İbn Sa'd, Muhammed. et-Tabakātü'l-Kübrâ (Beyrut: Dâru Sadır-Dâru Beyrut, 1957), I-VIII. İbn Salâh, Ebû 'Amr Takiyyuddîn Osmân b. Abdurrahmân eş-Şehrezûrî eş-Şâfiî. Ma'rifetu Envâ'i Ulûmi'l-Hadîs, thk. Nureddîn Itr (Suriye: Dâru'l-Fikr, 1986). İbnü'l-Kelbî, Hişam b. Muhammed. Kitâbü'l-Asnâm, thk. Ahmet Zeki Paşa (Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1995). İhvân-ı Safâ. İhvân-ı Safâ Risaleleri, ed. Abdullah Kahraman, İsmail Çalışkan, çev. Ali Durusoy, Bayram Ali Çetinkaya, İsmail Çalışkan, Ahmet Hakkı Turabi, Ali Avcu, Enver Uysal, Ömer Bozkurt, Emlin Aliyev (İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012), I-V. Kapar, Mehmet Ali. "Kus b. Sâide", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 2002), XXVI. Kaplan, İbrahim. Erken Dönem Müslüman-Hıristiyan Teolojik İlişkileri (doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006). Kaplan, Mehmet. Kültür ve Dil (İstanbul: Dergah Yayınları, 2014). Kara, Cahit. "İslam Coğrafyasında Mecûsîler (Emevilerin Sonuna Kadar)", Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (2013/1), 19-59. Karadaş, Cağfer. "Sâbiîler Meselesi -Kur'ân'daki Sâbiî Kavramının Sâbiî veya Sâbie Olup Olmadığı Problemi-", Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (2013/1), 1-23. Kazanç, Fethi Kerim. "Yeni Eflatuncu Felsefede Gnostik Unsurlar ve Tesirler", İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (İÜİF) Kelam Anabilim Dalı XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı & Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu Tebliğler Kitabı, ed. Hulusi Arslan, Mustafa Bozkurt (Malatya: İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012). Kılıç, Mahmut Erol. "Hermes", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 1998), XVII. Kılıç, Mahmut Erol. Hermesler Hermesi - İslam Kaynakları Işığında Hermes ve Hermetik Düşünce (İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2010). Kister, M. J. "el-Hire -Araplarla İlişkileri Üzerine Bazı Notlar-", çev. Ali Aksu, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9 (2005/1), 29-54. Koçkuzu, Ali Osman. Hadiste Nâsih Mensûh (İstanbul: İFAV Yayınları, 1985). Koçyiğit, Hikmet. Mekkî Âyetlerde Sosyolojik Unsurlar (İstanbul: Pınar Yayınları, 2013). Kurtubî, Muhammed bin Ahmed. Câmi'u'l-Ahkâmi'l-Kur'ân, thk. Ahmed el-Berdunî İbrâhîm Ettafayyiş (Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1384-1964), XVI. Kutluer, İlhan. İslam'ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru (İstanbul: İz Yayıncılık, 2003). Kuzgun, Şaban. "Kur'ân-ı Kerîm'e Göre Hıristiyanlık ve Hıristiyanlar", Asrımızda Hıristiyan-Müslüman Münȃsebetleri (İstanbul: İslamî İlimler Araştırma Vakfı, 1993). Küçük, Abdurrahman- Tümer, Günay- Küçük, Mehmet Alparslan. Dinler Tarihi (Ankara: Berikan Yayınevi, 2009). Martin, Sean. Gnostikler -İlk Hıristiyan Sapkınlar-, çev. Eylem Çağdaş Babaoğlu (İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2010). Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te'vîlâtü'l-Kur'ân, thk. Bekir Topaloğlu, Ahmet Vanlıoğlu (İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005), VII. Müslim, Ebü'l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâburî Müslim b. el-Haccac, el-Câmi'us-Sahîh (Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1994), I-IX. Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed İbn Alî b. Şuayb, es-Sünen (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992), I-VIII. Neşşâr, Ali Sami. İslam'da Felsefî Düşüncenin Doğuşu, çev. Osman Tunç (İstanbul: İnsan Yayınları, 2016), I. Özbudun, Sibel. Hermes'ten İdris'e Bir Dinsel Geleneğin Dönüşüm Dinamikleri (Ankara: Ütopya Yayınları, 2004). Özdemir, Mehmet. "Peygamberlik Öncesinde Bir İnsan Olarak Muhammed b. Abdillah", Câhiliye Toplumundan Günümüze Hz. Muhammed Sempozyumu Tebliğler Kitabı, ed. Ahmet Yaman (Ankara: Fecr Yayınları, 2007). Öztürk, Mustafa. Kur'ân, Vahiy ve Nüzûl (Ankara: Ankara Okulu, 2016). Palmer, Richard E. Hermenötik, çev. İbrahim Görener (İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2008). Russell, Bertrand. Batı Felsefesi Tarihi -İlk Çağ-, çev. Ahmet Fethi (İzmir: İlya Yayınevi, 2001). Sancar, Faruk. Nübüvvet ve Velâyet Merkezli Kelam-Tasavvuf Tartışmaları (Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011). Sarıcık, Murat. "Câhiliye Döneminde Arap Yarımadası Panayırları", Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31 (2013/2), 111-131. Sarıkçıoğlu, Ekrem. Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi (Isparta: Fakülte Kitabevi, 2011). Sıddıki, Mazharuddin. Kur'ân'da Tarih Kavramı, çev. Süleyman Kalkan (Ankara: Pınar Yayınları, 1990). Sinanoğlu, Mustafa. "Seneviyye", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Ankara: TDV Yayınları, 2009), XXXVI. Sönmez, Zekiye. İslam'ın Ortaya Çıktığı Dönemde Arap Yarımadası'nda Hıristiyanlık (Ankara: TDV Yayınları, 2012). Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. el-İtkān fî Ulûmi'l-Kur'ân (Kur'ân İlimleri Ansiklopedisi), çev. Sakıp Yıldız, Hüzeyin Avni Çelik (İstanbul: Hikmet Neşriyat, 1987), II. Şahyar, Ayşe Esra Ağırakça. Hz. Peygamber'in Yeminleri (İstanbul: Akdem Yayınları, 2011). Şehristânî, Muhammed. Milel ve Nihal -Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi-, çev. Mustafa Öz (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008). Şener, Abdulkadir-Sofuoğlu, Cemal-Yıldırım, Mustafa. Yüce Kur'ân ve Açıklamalı-Yorumlu Meâli (Ankara: TDV Yayınları, 2014). Şiblî, Mevlânâ. Asr-ı Saâdet, çev. Ömer Rıza (İstanbul: Amidi Matbaası, 1928), I. Şulul, Cevher. Nübüvvet Felsefesi -İbnü'n-Nefîs'in Felsefî Romanı Fâzıl b. Nâtık- (İstanbul: İnsan Yayınları, 2010). Şulul, Kasım. Kâfiyeci'de Tarih Usûlü (İstanbul: İnsan Yayınları, 2011). Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed İbn-i Cerîr. Câmiu'l-Beyân fî Te'vîli'l-Kur'ân, thk. Ahmed Muhammed Şâkîr (Beyrut, Müessesetü'r-Risâle, 1420/2000), IX. Taşpınar, İsmail. Yahudi Kaynaklarına Göre Yahudilik'te Ahiret İnancı (İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2014). Tatar, Burhanettin. Hermenötik (İstanbul: İnsan Yayınları, 2004). Taylan, Necip. Anahatlarıyla İslam Felsefesi (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006). Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, Sünen (Beyrut: Dâru'l-Fikr, ty.), I-V. Turgut, Ali Kürşat. İbn Nefîs'te İnsanın Zihinsel Tekamülü (Ankara: TDV Yayınları, 2014). Usta, İbrahim. İslam Öncesi Arap Mitolojisi (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015). Uyanık, Mevlüt. Felsefî Düşünceye Çağrı (Ankara: Elis Yayınları, 2012). Ülken, Hilmi Ziya. Eski Yunan'dan Çağdaş Düşünceye Doğru İslam Felsefesi, Kaynakları ve Etkileri (İstanbul: Ülken Yayınları, 1998). Ünal, İsmail Hakkı. "Hz. Peygamber'i (s.a.v.) Doğru Tanımanın ve Anlamanın Önemi", Prof. Dr. M. Cemal Sofuoğlu'na Armağan, ed. Aynur Çınar (İzmir: Tibyan Yayınları, 2016), 489-509. Ünsal, Hadiye. Erken Dönem Mekkî Sûrelerin Tahlili (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015). Vatandaş, Celaleddin. "İnsanlığın Model İhtiyacı ve Hz. Peygamber'in Örnekliği Üzerine", Câhiliye Toplumundan Günümüze Hz. Muhammed Sempozyumu Tebliğler Kitabı, ed. Ahmet Yaman (Ankara: Fecr Yayınları, 2007), 302-313. Vendryes, Joseph V. Dil ve Düşünce, çev. Berke Vardar (İstanbul: Multilingual Yayınları, 2001). Yardım, Ali. Peygamberimiz'in Şemâili (İstanbu: Damla Yayınevi, 1998). Yavuz, Adil. Hadislerde Mekkîlik ve Medenîlik (Ankara: Ebabil Yayınları, 2007). Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur'ân Dili, sdl. İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusrettin Bolelli, Abdullah Yücel (İstanbul: Azim Dağıtım, ty.). Yıldız, Aynur. Yahudi ve İslam Kutsal Literatüründe Hz. Ya'kub ve Seçilmişlik Kavramı: Karşılaştırmalı Bir Çalışma, (Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014). Zemahşerî, Ebû'l-Kasım Mahmud bin Ömer bin Ahmed. el-Keşşâf 'an Hakā'iki Gavâimidi't-Tenzîl (Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî, 1407), II. Zeyyât, Ahmed Hasan. Târîhu'l-Edebi'l-Arabî (Kahire: Matbaatü'r-Risâle, 1947). Zerkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü'l-İrfân fî Ulûmi'l-Kur'ân (Mısır: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1326), I-II.