(بقية اﺷﻌﺎر ﻋﻤﺮو ﺑﻦ زﻳﺪ اﻟﺨﻮﻻﻧﻲ (دراﺳﺔ وﲢﻘﻴﻖ

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 2, 173 - 194, 30.12.2018

Hafel Alyounes

Öz

Bu çalışma, edebiyat kitaplarında hayatları ve şiirleri hakkında yeterli bilginin vârid olmadığı ve Hemdânî’nin, kabilesinin diğer fertleriyle beraber şiirlerini ve haberlerini tedvin ettiği Salîba b. Amr b. Zeyd el-Havlânî’nin müntesip olduğu Havlân kabilesi gibi Yemenli olmayan kabilenin şiirlerini ve rivayetlerini içeren el-İklîl kitabı gibi tahkikattan uzak kitaplarda şiirleri sıkıştırılan Yemenli şairlerinden birisinin şiirlerini gün yüzüne çıkarmayı ele almaktadır. Bu şiirler, barındırdığı değerli manalarla beraber saklı kalmıştır. Onların gün yüzüne çıkmasına vesile olan büyük bir kazanım elde etmiştir. Ne var ki onları ortaya çıkaranın gayretine rağmen birçoğunda yazım hataları ve tahrif vuku bulunmuştur. Bu sebeple bu şiirlerin, iyilik ve üstünlük sahibi kişilerin düştüğü hatalara düşmemek için el-İklîl kitabının el yazmasından elde edilmesi uygun görüldü. Çalışmama giriş bölümünde şairin ismi ve soyu hakkında bilgi vererek başladım. Daha sonra içinde neşvünema bulduğu kabilesi ve kabilesinin bulunduğu coğrafi konuma değindim. Şairin geriye kalan şiirleri hakkında araştırmama herhangi bir katkı sunmadığı kaynaklara da başvurarak şairin hayatını ve başından geçenleri ele aldım. Daha sonra şairin şiirlerinin muhtevasına, kaynaklarına, güvenirliliğine, rivayetlerine ve şiirlerinin kaybolmasına değindim. Bu konuda imkan dâhilinde araştırmayı ayakta tutacak doyurucu delillere dayanmaya çalıştım. Son olarak sonuç bölümünde çalışmadan yola çıkarak edindiğim sonuçları sıraladım. 

Anahtar Kelimeler

Şiir, el-Havlânî, el-İklîl, Geriye Kalan, Amr

Kaynakça

• اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ. Kur’ân-ı Kerîm ﺗﺢ :ﻋﺒﺪ اﻟﺴﻼم ﻫﺎرون، ،(ﻫـ321 اﻻﺷﺘﻘﺎق؛ أﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ درﻳﺪ اﻷزدي) ت . د.ت ،3 ﺑﻐﺪاد، ﻣﻨﺸﻮرات ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻤﺜﻨﻰ، ط el-İştikâk, Abu Bakr Muhammed ben. el-Hasen ben. Düreyd el-Ezdî, tah. Abdüsselâm Harun, Bağdad: Menşûrâtü Mektebeti’l-Müsennâ, t.y. أﺷﻌﺎر أﻫﻞ اﻟﻴﻤﻦ ﻓﻲ اﻟﻌﺼﺮ اﻷﻣﻮي؛ ﺑﺎﺳﻢ ﻋﺒﻮد اﻟﻴﺎﺳﺮي، ﺑﻴﺮوت، اﻟﻤﺆﺳﺴﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺪراﺳﺎت 2005 ،1 واﻟﻨﺸﺮ، ط Eşârü ehli’l-Yemen fi’l-‘asri’l-emevî, basem. Abûd el-Yâsirî, Beyrut: el-Müessesetü’lArabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, baskı 1, 2005. . اﻷﺻﻮل اﻟﻴﻤﻨﻴﺔ ﻓﻲ اﻟﻘﺒﺎﺋﻞ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ورﺟﺎﻟﻬﺎ؛ أﺣﻤﺪ اﻟﻌﺎﻣﺮي اﻟﻨﺎﺻﺮي، ﺑﻴﺮوت، دار اﻟﺮاﻓﺪﻳﻦ، .2006 ،1ط el-Usûlü’l-Yemeniyye fi’l-kabâili’l-arabiyye ve ricâlühâ, Ahmed el-Âmirî enNâsırî, , Beyrut: Dârü’r-Râfidîn, baskı 1, 2006. اﻷﻋﻼم؛ ﺧﻴﺮ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺰرﻛﻠﻲ، ﺑﻴﺮوت، دار اﻟﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﻼﻳﻴﻦ،. el-A’lâm, Hayruddîn ez-Ziriklî Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn. رة اﻟﺠﺰء اﻷول ﻋﻦ ّ ﻓﻘﻂ ﻣﺼﻮ ،(ﻫـ343 اﻹﻛﻠﻴﻞ؛ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب اﻟﻬﻤﺪاﻧﻲ) ت ﻣﺨﻄﻮﻃﺔ ﻣﻜﺘﺒﺔ ﺑﺮﻟﻴﻦ، أﻟﻤﺎﻧﻴﺎ . el-İklîl, el-Hasan b. Ahmed b. Yakub el-Hemedânî, Berlin Kütüphanesi Yazmasından ilk bölüm, Almanya. اﻷﻧﺴﺎب؛ اﻟﻌﻼﻣﺔ أﺑﻲ اﻟﻤﻨﺬر ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ اﻟﻌﻮﺗﺒﻲ اﻟﺼﺤﺎري، ﺗﺢ ﻣﺤﻤﺪ إﺣﺴﺎن اﻟﻨﺺ، .2004 ،6ط el-Ensâb, Ebu’l-Munzir, Seleme b. Müslim el-Avtebî ed-Sahârî, tah. Muhammed İhsan en-Nass, baskı 6, 2004. ﻛﺜﻴﺮ، ﺗﺢ :ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻦ اﻟﺒﺎﺣﺜﻴﻦ، دﻣﺸﻖ وﺑﻴﺮوت، اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ؛ ﻟﻺﻣﺎم اﻟﻤﺆرخ إﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ .2007 ،1 ﻛﺜﻴﺮ، ط دار اﺑﻦ el-Bidaye ve’n-nihâye, İsmail İbn Kesir, tah. Komisyon, Dımeşk ve Beyrut: Dâru İbn Kesîr, baskı 1,2007. ﺗﺢ :ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻦ اﻟﺒﺎﺣﺜﻴﻦ، ،ّ ﺗﺎج اﻟﻌﺮوس ﻣﻦ ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻘﺎﻣﻮس؛ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮﺗﻀﻰ اﻟﺤﺴﻴﻨﻲ اﻟﺰﱠﺑﻴﺪي .1969 ﻣﻄﺒﻌﺔ ﺣﻜﻮﻣﺔ اﻟﻜﻮﻳﺖ، Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs, Muhammed Murtaza el-Huseynî ez-Zebîdî, tah. Komisyon, Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, 1969. ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون) اﻟﻤﺴﻤﻰ دﻳﻮان اﻟﻤﺒﺘﺪأ واﻟﺨﺒﺮ ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﺮب واﻟﺒﺮﺑﺮ وﻣﻦ ﻋﺎﺻﺮﻫﻢ ﻣﻦ ﺿﺒﻄﻪ :ﺧﻠﻴﻞ ﺷﺤﺎدة، ،(ﻫـ800 ،732) ذوي اﻟﺸﺄن اﻷﻛﺒﺮ(؛ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺧﻠﺪون .2000 ﻛﺎر، ﺑﻴﺮوت، دار اﻟﻔﻜﺮ، راﺟﻌﻪ :د .ﺳﻬﻴﻞ ز Tarihu İbn Haldun/Dîvânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l-‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men-asarahüm min-zevi’ş-şe’ni’l-ekber, Abdurrahman İbn Haldun, haz. Halil Şehâde, ed. Süheyl Zekkâr, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2000. ﺗﺎرﻳﺦ دﻣﺸﻖ؛ اﻹﻣﺎم أﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻫﺒﺔ اﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ اﻟﻤﺸﻬﻮر .1995 ﺑﺎﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ، ﺗﺢ :ﻣﺤﺐ اﻟﺪﻳﻦ أﺑﻲ ﺳﻌﻴﺪ اﻟﻌﻤﺮوي، ﺑﻴﺮوت، دار اﻟﻔﻜﺮ، Tarihu Dımeşk, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh el- Shafei İbn Asakir, tah. Muhibbüddîn Ebi Saîd el-Umrevî, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995. ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻴﻌﻘﻮﺑﻲ؛ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ أﺑﻲ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ وﻫﺐ ﺑﻦ واﺿﺢ اﻟﻤﺸﻬﻮر ﺑﺎﻟﻴﻌﻘﻮﺑﻲ، ﺑﻴﺮوت، دار ﺻﺎدر، د.ت. Tarîhu’l-Ya’kûbî , Ahmed b. Ebu Yakub b. Cafer b. Vehb b. Vâdıh el-Yakûbî, , Beyrut: Dâru Sâdır, t.y. ﺗﺢ وﻣﺮاﺟﻌﺔ :ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻦ اﻟﺒﺎﺣﺜﻴﻦ، ﻗﻢ، ،(ﻫـ282-370) ﻐﺔ؛ أﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر اﻷزﻫﺮي ّ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﻠ إﻳﺮان، وﻫﻲ ﻣﺴﻠﻮﺧﺔ ﻋﻦ اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﻤﺼﺮﻳﺔ، د.ط، د.ت. Tehzîbü’l-lüğa Ebu’l-Mansur el-Ezherî, tah. Komisyon, Kum, İran, Mısır Baskısının tıpkı basımı, t.y. ،(ﻫـ384-456) ﺟﻤﻬﺮة أﻧﺴﺎب اﻟﻌﺮب؛ أﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﺰم اﻷﻧﺪﻟﺴﻲ . د.ت ،6 ﺗﺢ :ﻋﺒﺪ اﻟﺴﻼم ﻫﺎرون، ﻣﺼﺮ، دار اﻟﻤﻌﺎرف، ط، Cemheratü ensâbi’l-arab, 8kEbu Muhammed Ali b. Ahmed b. Seîd İbn Hazm elEndelûsî,, tah. Abdusselam Harun, Mısır: Dâru’l-Meârif, baski 6, t.y. . ﺑﻴﺮوت، دار ﺻﺎدر، د.ت ،(ﻫـ321 ﺟﻤﻬﺮة اﻟﻠﻐﺔ؛ أﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ درﻳﺪ اﻷزدي)ت Cemheratü’l-lüga, Ebu Bekr Muhammed b. el-Hasen İbn Düreyd el-Ezdî,, Beyrut: Daru Sâdır, t.y. دﻳﻮان ﺷﻌﺮاء ﺑﻨﻲ ﻛﻠﺐ ﺑﻦ وﺑﺮة؛ ﺟﻤﻊ وﺗﺤﻘﻴﻖ د ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻔﻴﻖ اﻟﺒﻴﻄﺎر، ﺑﻴﺮوت، دار ﺻﺎدر، .2002 ،1ط Dîvânü Şuarâi benî Kelb b. Vebre, tah. Muhammed Şefik el-Baytar, Beyrut: Daru Sâdır, baski 1, 2002. اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر ﻓﻲ ﺧﺒﺮ اﻷﻗﻄﺎر؛ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻨﻌﻢ اﻟﺤﻤﻴﺮي، ﺗﺢ :إﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس، .1984 ،2 ﺑﻴﺮوت، er-Ravzu’l-mi’târ fî haberi’l-aktâr, Muhammed b. Abdül’Mün’îm el-Himyerî, tah. İhsan Abbas, Beyrut: Mektebetü Lübnan li’n-Nâşirîn, baski 2, 1984. ﺔ ﻓﻲ اﻟﻴﻤﻦ؛ ﻣﻘﺒﻞ اﻟﺘﺎم ﻋﺎﻣﺮ اﻷﺣﻤﺪي، ﺑﺤﺚ ﻣﻦ ﻣﺠﻠﺔ ّ اﻟﺴﱢﺠﻼﱠت واﻟﺰﱡﺑﺮ اﻟﻤﺘﻮارﺛﺔ ﻣﻦ اﻟﺠﺎﻫﻠﻴ .2007 . اﻟﺠﺰء اﻟﺜﺎﻧﻲ ،82 ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺑﺪﻣﺸﻖ، ﻣﺠﻠﺪ es-Sicillâtü ve’z-Züberü’l-mütevârise mine’l-Cahiliyye fi’l-Yemen, Mukbil e-Tâm Âmir el-Ahmedî, Mecmeu’l-Lüğati’l-Arabiyye, , Dımeşk II. cilt, 2007. ﺗﺢ :ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ اﻟﻌﻤﺮي وﻣﻄﻬﺮ ،(ﻫـ573 ﺷﻤﺲ اﻟﻌﻠﻮم؛ ﻧﺸﻮان ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ اﻟﺤﻤﻴﺮي)ت .1999 ،1 ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻷرﻳﺎﻧﻲ وﻳﻮﺳﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ، دﻣﺸﻖ وﺑﻴﺮوت، دار اﻟﻔﻜﺮ، ط Şemsü’l-ulûm, Neşvân b. Seîd el-Humeyrîtah. Huseyn b. Abdullah v.dğr., Dımeşk ve Beyrut: Dâru’l-Fikr, baski 1, 1999. اﻟﺼﺤﺎح) ﺗﺎج اﻟﻠﱡﻐﺔ وﺻﺤﺎح اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ(؛ إﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﺣﻤﱠﺎد اﻟﺠﻮﻫﺮي، ﺗﺢ :أﺣﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻐﻔﻮر .1990 ،4 ﻋﻄﺎر، ﺑﻴﺮوت، دار اﻟﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﻼﻳﻴﻦ، ط es-Sıhâh (Tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-arabiyye), İsmail b. Hammad el-Cevherî, tah. Ahmed Abdulğafur Attar, Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melâyîn, baskı 4, 1990. .1980 ،1 ﻴﺪ إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﺤﻤﺪ، دار اﻷﻧﺪﻟﺲ، ط ّ ﺿﺮاﺋﺮ اﻟﺸﻌﺮ؛ اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر اﻹﺷﺒﻴﻠﻲ، ﺗﺢ :اﻟﺴ Darâiru’ş-şi’r, İbn Usfûr El-İşbîlî, tah. es-Seyyid İbrahim Muhammed, Daru’lEndelüs, baskı 1, 1980. ﻗﺮأﻩ وﺷﺮﺣﻪ :ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺎﻛﺮ ،(ﻫـ139-231) ﻃﺒﻘﺎت ﻓﺤﻮل اﻟﺸﻌﺮاء؛ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻼم اﻟﺠﻤﺤﻲ .1974 ﺟﺪة، دار اﻟﻤﺪﻧﻲ، د.ط، ، أﺑﻮ ﻓﻬﺮ Tabakâtü fuhûli’ş-şuarâ, Muhammed b. Selâm el-Cumahî, haz. ve şerh: Mahmud Şakir Ebu Fehr, Cidde: Dâru’l-Medenî, 1974. ﻋﺠﺎﻟﺔ اﻟﻤﺒﺘﺪي وﻓﻀﺎﻟﺔ اﻟﻤﻨﺘﻬﻲ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺐ؛ أﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ أﺑﻲ ﻋﺜﻤﺎن اﻟﺤﺎزﻣﻲ اﻟﻬﻤﺪاﻧﻲ، .1965 ﻛﻨﻮن، اﻟﻘﺎﻫﺮة، اﻟﻬﻴﺌﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻟﺸﺆون اﻟﻤﻄﺎﺑﻊ اﻷﻣﻴﺮﻳﺔ، ﺗﺢ :ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ Ucâletü’l-mübtedî ve fedâletü’l-müntehî fi’n-neseb, Ebu Bekr Muhammed b. Ebu Osman el-Hâzimî el-Hemedânî, tah. Abdullah Künûn, Kahire: elHeyetü’l-Âmme li Şüûni’l-Metâbii’l-Emîriyye, 1965. .2004 اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ :أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ رﺑﻪ اﻷﻧﺪﻟﺴﻲ، اﻟﻘﺎﻫﺮة، اﻟﻬﻴﺌﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻟﻘﺼﻮر اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ، el-İkdü’l-ferîd, Ahmed İbn Abdi Rabbih el-Endelûsî, Kahire: el-Heyetü’l-Âmme li Kusûri’s-Sekâfe, 2004. اﻟﻌﻤﺪة؛ أﺑﻲ ﻋﻠﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ رﺷﻴﻖ اﻟﻘﻴﺮوان، ﺗﺢ :اﻟﻨﺒﻮي ﻋﺒﺪ اﻟﻮاﺣﺪ ﺷﻌﻼن، اﻟﻘﺎﻫﺮة، ﻣﻜﺘﺒﺔ ،2000 ،1 اﻟﺨﺎﻧﺠﻲ، ط el-Umde, Ebu Ali el-Hasen İbn Reşîk el-Kayravan, tah. en-Nebevî Abdu’l’Vâhid Şa’lân, Kahire: Mektebetü’l-Hanecî, baskı 1, 2000. .2009، 1 اﻟﻘﺎﻣﻮس اﻟﻤﺤﻴﻂ؛ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﻟﺴﱠاﺮج اﻟﻔﻴﺮوزآﺑﺎدي، ﺑﻴﺮوت، اﻟﻤﻜﺘﺒﺔ اﻟﻌﺼﺮﻳﺔ، ط el-Kâmusu’l-muhît, Muhammed b. Yakub b. es-Serrâc el-Fîrûzâbâdî, Beyrut: elMektebetü’l-Asriyye, baskı 1, 2009.ﻗﺼﺔ اﻷدب ﻓﻲ اﻟﻴﻤﻦ؛ أﺣﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺸﺎﻣﻲ، ﻣﻨﺸﻮرات اﻟﻤﻜﺘﺐ اﻟﺘﺠﺎري ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ واﻟﺘﻮزﻳﻊ، .1965 ،1ط Kıssatü’-edeb fi’l-Yemen, Ahmed Muhammed eş-Şâmî, Menşûrâtü’l-Mektebi’tTicârî li’t-Tıbâa ve’t-Tevzî’, baskı 1, 1965. ﻛﺘﺎب ﺷﺮح ﻗﺼﻴﺪة اﻟﺪاﻣﻐﺔ، ﺗﺢ :ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻷﻛﻮع اﻟﺤﻮاﻟﻲ .ﺻﻔﺔ ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب، ﺗﺢ : .1977 ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻷﻛﻮع، اﻟﺮﻳﺎض، ﻣﻨﺸﻮرات دار اﻟﻴﻤﺎﻣﺔ، Kitâbü şerhi kasîdeti’d-dâmiğa, tah. Muhammed b. Ali el-Ekû’, Riyad: Menşûrâtü Dâri’l-Yemâme, 1977. .1993 ،3 ﺑﻴﺮوت، دار إﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ، ط ،(ﻫـ711) ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب؛ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻜﺮم ﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر Lisanü’l-arab, Muhammed b. Mükrim İbn Manzûr, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’lArabî, baskı 3, 1993. ﺗﺢ :د .ﻋﻮض اﻟﻘﻮزي، ﺟﺎﻣﻌﺔ ،(ﻫـ368 ﻣﺎ ﻳﺤﺘﻤﻞ اﻟﺸﻌﺮ ﻣﻦ اﻟﻀﱠﺮورة؛ أﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ اﻟﺴﱢﻴﺮاﻓﻲ) ت .1993 ،3 اﻟﻤﻠﻚ ﺳﻌﻮد، ط Mâ yahtemilü’ş-şi’r mine’d-darûra, Ebu Seîd es-Sîrâfî, tah. Avd el-Kûzî, Câmiatü’lMelik Suud, baskı 3, 1993. .2003 اﻟﻤﺤﻜﻢ؛ اﺑﻦ ﺳﻴﺪﻩ اﻷﻧﺪﻟﺴﻲ، ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻦ اﻟﻤﺤﻘﻘﻴﻦ، اﻟﻘﺎﻫﺮة، ﻣﻌﻬﺪ اﻟﻤﺨﻄﻮﻃﺎت، د.ط، el-Muhkem, İbn Sîde el-Endelûsî, tah. Komisyon, Kahire: Mahedü’l-Mahtûtât, 2003. .1994 ،1 اﻟﻤﺤﻴﻂ ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺔ؛ اﻟﺼﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد، ﺗﺢ :اﻟﺸﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ آل ﻳﺎﺳﻴﻦ، ط el-Muhît fi’l-lüğa, es-Sâhib İbn Abbad, ta. Muhammed Hasen Âlİ Yâsîn,baskı 1, 1994. :ّ ((اﻟﻤﺠﺎب ﺑﻬﺎ اﻟﻜﻤﻴﺖ ﺑﻦ زﻳﺪ اﻷﺳﺪي 334) ّ اﻣﻐﺔ ﻗﺼﻴﺪة اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ أﺣﻤﺪ اﻟﻬﻤﺪاﻧﻲ ّاﻟﺪ ﺔّ ﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ :ﻣﺠﻠﺔ ﻓﺼﻠﻴ ّ ﻣﺠﻠﺔ اﻟﺘ 200-235 ص ،ّ ﺎم ﻋﺎﻣﺮ اﻷﺣﻤﺪي ّ ﻟـ د.ﻣﻘﺒﻞ اﻟﺘ ،2004 ،95 ﺎب اﻟﻌﺮب ﺑﺪﻣﺸﻖ :اﻟﻌﺪد ّ ﻤﺔ ﺗﺼﺪر ﻋﻦ اﺗﺤﺎد اﻟﻜﺘ ّﻣﺤﻜ ed-Dâmiğa Kasîdetu>l-Hasan b. Ahmed el-Hemedânî, el-Mucâb biha elKumeyt b. Zeyd el-Esedî, Dr.Mukbil et-Tâm Âmir el-Ahmedî, s.200-235, Mecelletü’t-Türâsi’-Arabî, Dımeşk, sayı 95, 2004. .1989 ،3 اﻟﻤﺮﺷﺪ إﻟﻰ ﻓﻬﻢ أﺷﻌﺎر اﻟﻌﺮب؛ ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ اﻟﻄﻴﺐ، اﻟﻜﻮﻳﺖ، وزارة اﻹﻋﻼم، ط el-Mürşid ilâ fehmi eş’âri’l-arab, Abdullah et-Tayyib, Kuveyt: Vizâratü’l-İ’lâm, baskı 3, 1989. ﻴﻮﻃﻲ، ﺗﺢ :ﻣﺤﻤﺪ أﺣﻤﺪ ﺟﺎد اﻟﻤﻮﻟﻰ وﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ ّ ﻐﺔ، ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴ ّ اﻟﻤﺰﻫﺮ ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻠ ﻋﻠﻲ اﻟﺒﺠﺎوي وﻣﺤﻤﺪ أﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ إﺑﺮاﻫﻴﻢ، ﺑﻴﺮوت، دار اﻟﺠﻴﻞ، د.ط، د.ت. el-Muzhir fî ulûmi’l-lüğa, Celaleddîn es-Suyûtî, tah. Muhammed Ahmed Câd elMevlâ v.dğr., Beyrut: Dâru’l-Cîl, t.y. . اذﺑﻪ، ﺑﻴﺮوت، دار ﺻﺎدر، د.ط، د.ت َ د ْ ﺮُ اﻟﻤﺴﺎﻟﻚ واﻟﻤﻤﺎﻟﻚ؛ أﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﻴﺪ اﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ ﺧ el-Mesâlik ve’l-memâlik, Ebu’l-Kasım Ubeydullah b. Abdullah Hurdazbih, Beyrut: Dâru Sâdır, t.y. .1996 ،1 ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان؛ ﻳﺎﻗﻮت اﻟﺤﻤﻮي، ﺑﻴﺮوت، دار ﺻﺎدر، ط Mu’cemü’l-büldân, Yakut el-Hamevî, Beyrut: Dâru Sâdır, baskı 1, 1996.ﻣﻌﺠﻢ ﻗﺒﺎﺋﻞ اﻟﻌﺮب؛ ﻋﻤﺮ رﺿﺎ Mu’cemu kabâili’l-‘arab, Ömer Rıdâ Kehhâle, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, baskı 2, 1978. ﻣﻌﺠﻢ ﻣﺎ اﺳﺘﻌﺠﻢ ﻣﻦ أﺳﻤﺎء اﻟﺒﻼد واﻟﻤﻮاﺿﻊ؛ ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﻳﺰ اﻟﺒﻜﺮي اﻷﻧﺪﻟﺴﻲ، ﺗﺢ : .1983 ،3 ﻣﺼﻄﻔﻰ اﻟﺴﻘﺎ، ﺑﻴﺮوت، ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻜﺘﺐ، ط Mu’cemu men ista’ceme min esmâi’l-bilâd ve’l-mevâdi’, Abdullah b. Abdulazîz el-Bekrî el-Endelûsî, tah. Mustafa es-Sakâ, Beyrut: Alemü’l-Kütüb, baskı 3, 1983. ﻞ ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﺮب ﻗﺒﻞ اﻹﺳﻼم؛ ﺟﻮاد ﻋﻠﻲ، ﺑﻴﺮوت، دار اﻟﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﻼﻳﻴﻦ، ﺑﻐﺪاد، ﻣﻜﺘﺒﺔ ّاﻟﻤﻔﺼ .1980 ،3 اﻟﻨﻬﻀﺔ، ط el-Mufassal fî târîhi’l-‘arab kable’l-İslâm, Cevad Ali, Beyrut: Dâru’l-Ilm li’lMelâyîn, Bağdad: Mektebetü’Nahda, baskı 3, 1980. .2000 ،2 ﻣﻮﺳﻴﻘﺎ اﻟﺸﻌﺮ اﻟﻌﺮﺑﻲ؛ ﻋﻴﺴﻰ اﻟﻌﺎﻛﻮب، دﻣﺸﻖ، دار اﻟﻔﻜﺮ، ط Mûsîka’ş-şi’ri’l-arabî, İsa el-‘Âkûb, Dımeşk: Dâru’l-Fikr, baskı 2, 2000. ﺗﺢ د .ﻧﺎﺟﻲ ،(ﻫـ204 ﻧﺴﺐ ﻣﻌﺪ واﻟﻴﻤﻦ اﻟﻜﺒﻴﺮ؛ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺴﺎﺋﺐ اﻟﻜﻠﺒﻲ) ت .2004 ﺣﺴﻦ، ﺑﻴﺮوت، ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻜﺘﺐ، Nesebü Ma’d ve’l-Yemeni’l-Kebîr, Hişam b. Muhammed b. es-Sâib el-Kelbî, tah. Naci Hasan, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2004. ﻫـ :(ﺗﺢ د .ﻣﻘﺒﻞ اﻷﺣﻤﺪي، 285 -210)دّ ﻧﺴﺐ ﻋﺪﻧﺎن وﻗﺤﻄﺎن أﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ اﻟﻤﺒﺮ 2008 ،1 دﻣﺸﻖ، اﻟﺪار اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﻨﺸﺮ، ط Nesebü Adnân ve Gahtân, Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezîd el-Müberrid, tah. Mukbil el-Ahmedî, Dımeşk: ed-Dâru’l-Arabiyye li’n-Neşr, baskı 1, 2008. ،(ﻫـ685- ﻫـ610) ﻧﺸﻮة اﻟﻄﺮب ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺎﻫﻠﻴﺔ اﻟﻌﺮب؛ ﻳﻌﻠﻰ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ اﻷﻧﺪﻟﺴﻲ ,.1982 ﺎن، ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻷﻗﺼﻰ، ّ ﺗﺢ :د .ﻧﺼﺮت ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ، ﻋﻤ Neşvetü’t-tarab fî târîhi cahiliyyeti’l-Arab, Ya’lâ b. Musa b. Saîd el-Endelûsî, tah. Nusret Abdurrahman, Amman: Mektebetü’l-Aksâ, 1982.