An Essay on The Typology of Mosques With Tabhanes

Yıl 2013, Cilt: 2013 Sayı: 28, 303 - 326, 01.05.2013

Türkan Acar

Öz

Mosques with tabhanes, layouts of which are still being employed in contemporary mosque architecture, served rather for social purposes to serve Akhis and travelling Dervishes who were considered as critical agents in the establishment and development of Ottoman Empire. This particular typology emerged out of four-iwan schema which was repeatedly used within traditional Turkish architecture having its roots in Central Asia. Mosques with tabhanes in Anatolia were built in the period between XIV and XVI. centuries. Soon after the institutions and people which these mosques had served for had disappeared, these buildings served solely for worshipping. This study aims at comprehensively evaluating the set of Mosques with tabhanes at hand, and generating a typology based on existing layout schemas. The first step was to conduct an archival study in order to enlist 64 existing Mosques with tabhanes. It is presented the plans and architectural features of each Mosques with tabhanes alongside comparisons with similar type buildings inside and outside of Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Tabhane, Zawiyah, Mosque, Akhi.

Tabhaneli Camilerin Tipolojisi Üzerine Bir Deneme

Öz

Bugün cami mimarisi içerisinde değerlendirilen tabhaneli camiler, Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşunda ve gelişmesinde etkin olan ahiler ve gezici dervişler için inşa edilmiş dini işlevinden çok sosyal amaçlara hizmet eden yapılardır. Bu yapı tipi Orta Asya’dan beri Türk mimarisinde hemen hemen tüm yapı türlerinde sevilerek kullanılan dört eyvanlı şemadan doğmuştur. Anadolu’daki tabhaneli camiler XIV. yüzyıldan XVI. yüzyıla kadar süren bir devre içinde inşa edilmişlerdir. İbadet dışında değişik amaçlar için inşa edilen yapılar, hizmet ettikleri kurum ve kişilere ihtiyaç kalmayınca, tamamen cami işlevini almışlardır. Bu çalışmada, Anadolu’daki tabhaneli camileri bir bütün olarak ele almak ve plan şemasından yola çıkılarak bir tipoloji oluşturulması hedeflenmiştir. Bu bağlamda öncelikle arşiv çalışmaları yapılmış ve bugün ayakta olan 64 adet tabhaneli cami tespit edilmiştir. Tek tek ele alınan yapılar plan ve mimari özellikleri ile Anadolu’da ve Anadolu dışındaki benzer tabhaneli camilerle karşılaştırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Anahtar Kelimler: Osmanlı Devleti, Tabhane, Zaviye, Cami, Ahi.

Kaynakça

• ACAR, Türkan, “Bursa’daki Tabhaneli Camiler”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi ABD. Türk-İslam Sanatı BD., yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İzmir, 200 ACAR, Türkan, “Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi ABD. Türk-İslam Sanatı BD., yayınlanmamış doktora tezi, İzmir, 2011.
• ALTINSAPAN, Erol, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı Genel Değerlendirilmesi”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, Anadolu Üniversitesi Yay., Eskişehir, 2003, s.358-360.
• ALTINSAPAN, Erol, “Bilecik Orhan Gazi İmareti ve Osmanlı Dönemi Bilecik Kenti 2001 Yılı Sondaj ve Kazı Çalışmaları”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan 2002), Bildiriler, Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri, 2002, s.41-54.
• ALTUN, Ara, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul, 1988.
• ASLANAPA, Oktay, “İznik’te Sultan Orhan İmareti Kazısı”, Sanat Tarihi Yıllığı, C.I, (1964-65), s.16-38.
• ASLANAPA, Oktay, Turkish Art and Architecture, Faber and Faber, London, 1971. ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı, I-II, İstanbul, Kervan Yay., 1984.
• ASLANAPA, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Kitapevi, İstanbul, 2004.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri Ertuğrul, Osman, Orhan Gaaziler, Hüdavendigâr ve Yıldırım Bayezid (630-805) (1230-1402), C.1, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 1989.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, “Bursa Orhan Gazi Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, VI, İstanbul, 1965, s.69-83.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, “Osmanlı Mimarisinin İlk Asrı”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s. 70-82.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mari, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırma Dergisi, I, 1956, Ankara, 1957, s. 115-155.
• BALDUCCİ, Hermes, Rodos’ta Türk Mimarisi, TTK Yay., Ankara, 1945.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s. 279-304.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğu’nda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İ.Ü. İktisad Fakültesi Mecmuası, XXIII/1-2, (1962-63), İstanbul, 1963, s.239-96.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolonizatör Türk Dervişleri”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.133-153.
• ÇAĞ ATAY, Neşet, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, 1974.
• ÇAKMAK, Şakir, “Tabhaneler ve Gezici Dervişler”, Erken Osmanlı Sanatı, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul, 1999, s. 156-157.
• ÇETİNTAŞ, Sedat, Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir, İstanbul, 1958.
• ÇETİNTAŞ, Sedat, Türk Mimari Anıtları Osmanlı Devri, I-II, MEB Yay., İstanbul, 19 DEVELLİOĞ LU, Ferit, “Tab-hâne”, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2001, s.1011.
• DİEZ, Ernst– Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, Doğan Kardeş Yay., İstanbul, 1955.
• EMİR, Sedat, Erken Osmanlı Mimarisi’nde Çok-İşlevli Yapılar: Kentsel Kolonizasyon Yapıları Olarak Zaviyeler, I-II, Akademi Kitabevi, İzmir, 1994.
• EYİCE, Semavi, Osmanlı-Türk Mimarisi’nin İlk Devrinin Bir Cami Tipi Hakkında”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s. 187-188.
• EYİCE, Semavi, “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, XXI, İstanbul, 1962, s.1-80.
• EYİCE, Semavi, “La mosquée-zaviyah de Seyyid Mehmed Dede á Yenişehir”, Beiträge zur Kunstgeschichte Asiens, in Memoriam Ernst Diez, İstanbul, 1963, s.49EYİCE, Semavi, “Trakya’da İnecik’de Bir Tabhaneli Cami”, Türk Enstitüsü Dergisi, I, 1970, s.171-196.
• EYİCE, Semavi, “Sincanlı’da Sinan Paşa İmareti”, Vakıflar Dergisi, X, (Tıpkı Basım), Ankara, 2006, s.303-336.
• GABRİEL, Albert, “Bursa’da Murad I Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s.37-43.
• HASOL, Doğan, “Zaviyeli Cami”, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, YEM Yay., İstanbul, Ocak, 2008, s.105.
• HASOL, Doğan, “Tabhane”, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, YEM Yay., İstanbul, Ocak, 2008, s.445.
• İNALCIK Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), YKY., İstanbul, Ekim 2005.
• KURAN, Aptullah, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, O.D.T.Ü. Mimarlık fak. Yay., Ankara, 1964.
• LOWRY, Heath W., Studies in Defterology: Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Isis Press, İstanbul, 1992.
• LOWRY, Heath W., Erken Dönem Osmanlı Devlet Yapısı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, Ocak 2010.
• OCAK, A.Yaşar– Suraiya Faroqi, “Zaviye”, İslam Ansiklopedisi, C. 13, Eskişehir, 1997, s. 468-476.
• PARLA, Canan, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.342-357.
• SÖZEN, Metin– Uğur Tanyeli, “Tabhane”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1994, s.228-229.
• SÖZEN, Metin– Uğur Tanyeli, “Zaviye”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1994, s.260.
• SÖZEN, Metin– Uğur Tanyeli, “Zaviyeli Cami”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1994, s.260.
• UYSAL, Ali Osman, “Zaviyeli Camilerde Minare Problemi”, Türk Etnografya Dergisi, S.XX, Ankara, 1997.