Osmanlı Şehri

Yıl 2016, Sayı: 38, 203 - 226, 25.08.2016

Alpaslan Aliağaoğlu Abdullah Uğur

Öz

Şehirler çeşitli
özellikleri ile farklı bilimlerin konusu olmuştur. Şehirsel mekânlar, coğrafi
açıdan da incelenmektedir. Bu çalışmada Osmanlı şehri, şehir coğrafyasında
etkili olan kültürel-genetik ve fonksiyonel yaklaşımla ele alınmaktadır. Osmanlı
şehri çeşitli özelliklerini ağırlıklı olarak Türk ve İslam kültüründen alarak
ortaya çıkmıştır. Şehirler çok fonksiyonlu yerleşmelerdir. Yürütülen her bir faaliyet
mekâna farklı şekillerde yansımaktadır. Bu bağlamda farklı arazi kullanışları
ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmanın, arka planı daha çok kültürel nedenlerle şekillenen
Osmanlı şehrinin fonksiyon alanları işlenmektedir. Çalışma derleme niteliğinde
olup, Osmanlı şehri, Osmanlı'da mimari dönemler olarak da kabul edilen, “Erken
Dönem”, “Klasik Dönem” ve “Batılılaşma Dönemi” olarak adlandırılan evrelerden, “Erken”
ve “Klasik” dönemler dikkate alınarak işlenmiştir. Çalışmanın “Erken Dönem” ve “Klasik
Dönem”le sınırlı tutulmasını nedeni ise; “Batılılaşma Dönemi” olarak
adlandırılan dönemin hem “Cumhuriyet Dönemi” ile yüksek benzerlikler göstermesi
hem de Osmanlı şehrinin özgünlüğünü kaybetmesi etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Şehri, Kültürel-Genetik Yaklaşım, Fonksiyonel Yaklaşım, Şehirsel Arazi Kullanışı

Kaynakça

• ACUN, Fatma, “A Portrait of The Ottomen Cities”, Muslim World, c. XCII, S. ¾, 2002, s. 255- 285.
• AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, YKY, İstanbul, 2010.
• AKTÜRE, Sevgi, “17. Yüzyıl Ortasına kadarki Dönemde Anadolu Osmanlı Şehrinde Şehirsel Yapının Değişim Süreci”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, c. I, S. 1, Ankara, 1975, s. 101-128.
• AKTÜRE, Sevgi, “17. Yüzyıl Başından 19. Yüzyıl Ortasına Kadarki Dönemde Anadolu Osmanlı Şehrinde Şehirsel Yapının Değişme Süreci”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, c. I, S. 1, Ankara, 1978, s. 101-128.
• ALSAÇ, Üstün, Türk Kent Düzenlemesi ve Konut Mimarlığı, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993.
• ARU, A. Kemal, Türk Kenti, YEM Yayınları, İstanbul, 1998.
• ARIK, Rüçhan, “Türk Evi ve Yaren Geleneği”, Osmanlı, c. V, Ankara, 1999, s. 545-554.
• AYTAÇ, Ömer, “Kent Mekânlarının Sosyo-kültürel Coğrafyası”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. XVII, S. 2, Elazığ, 2007, s. 199-226.
• BAL, Hüseyin, Kent Sosyolojisi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1999.
• BAYARTAN, Mehmet, “Osmanlı Şehrinde Bir İdari Birim: Mahalle”, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, S. 13, İstanbul, 2005, s. 93- 107.
• BAYARTAN, Mehmet. “Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Vakıf Sisteminin Şehre Kattığı Değerler”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları X-I, İstanbul, 2008, s. 158-175.
• BAYKARA, Tuncer, “Tanzimat’da Şehir ve Belediye”, 150. Yılında Tanzimat, İçinde H. D. Yıldız, AKDTYK, TTK, Ankara, 1992, s. 277-287.
• BAYKARA, Tuncer, “Osmanlı Devleti Şehirli Bir Devlet Midir?”, Osmanlı, c. V, Ankara, 1999, s. 528-535.
• BEAUJEU-GARNİER, Jacqueline-CHABUT, Georges, Urban Geography, John Wiley & Sons Inc, New York, 1967.
• CANSEVER, Turgut, “Osmanlı Şehri”, İslam Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler1, İlke Yayınları, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1996, s. 373-388.
• CANSEVER, Turgut, “Osmanlı Şehri”, Osmanlı, c. V, 1999, s. 509-527.
• CERASI, M. Maurice, Osmanlı Kenti, (çev. A. Ataov), YKY, İstanbul, 2001.
• CEZAR, Mustafa, Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmaret Sistemleri, Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1985.
• CEZAR, Mustafa, “Türkler ve Şehirleri”, İslam Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler I, İstanbul, 1996, s. 271-280.
• ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK, Ankara, 1991.
• DENEL, Serim, “Batılılaşma Sürecinde Ebniye Nizamnameleri ve Kentsel Mekânların Değişimine Etkileri Üzerine Bir Deneme”, IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1981, s. 1425-1435.
• DEMİR, Mustafa, “Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Yerleşme Yapısı ve Şehirleşme”, Osmanlı, c. IV, Ankara, 1999, s. 101-110.
• DICKINSON, Robert E., City and Region, Routledge & Kegan Paul Ltd, London, 1964.
• ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehrindeki ‘Mahalle’nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, İstanbul, 1994.
• ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fiziki Yapıya Etkileri”, İslam Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler 1, İlke Yayınları, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1996, s. 407-413.
• ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Klasik Düzeni ve Özellikleri Üzerine Bazı Açıklamalar”, Osmanlı, c. IV, Ankara, 1999, s. 32-39.
• ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehir Tipolojisi ve Vakıflar”, Vakıf Medeniyeti ve Şehir Sempozyumu, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2013, s. 183-184.
• ERZEN, N. Jale, Çevre Estetiği, OTDU Yayıncılık, Ankara, 2003.
• ERTEM, Adnan, “Osmanlıdan Günümüze Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, S. 36, Ankara, 2011, s. 25- 65.
• FAROQI, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, (çev. N. Kalaycıoğlu), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2000.
• FAROQI, Suraiya, “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve
• Sosyal Tarihi, İçinde H. İnalcık, D. Quataert, c. II, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2004, s. 562-743.
• GÖKÇE, Turan, “Hızır İlyas Kültünün Yerleşim Birimlerine Yansıması: Osmanlı Döneminde Anadolu Şehir ve Kasabalarında Hıdırlık”, Türkiye’de İskân ve Şehirleşme Tarihi, İçinde Mehmet Ali Bayhan, Kitabevi, İstanbul, 2012, s. 43-76.
• GÖNEY, Süha, Şehir Coğrafyası I, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1995.
• GÖNEY, Süha, “Türk-Osmanlı Şehirlerinin Batıyı Etkileyen Bazı Özellikleri”, Sosyoloji Dergisi, c. III, S. 22, İstanbul, 2011, s. 281-293.
• GRIFFIN Ernest-FORD, Larry, “A Model of Latin American City Structure”, Geographical
• Review, vol. LXX, No. 4, 1980, s. 397-422.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman, XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, Ankara, 1997.
• HOLTON, R. J., Kentler, Kapitalizm ve Uygarlık, İmge Kitabevi, Ankara,1999.
• HOLZNER, Lutz-DOMMISSE, Edwin J.-MUELLER, Jerry E., “Toward a Theory of Cultural- Genetic City Classification”, Annals of the Association of American Geographers, vol. LVII, No. 2, 1967, s. 367-381.
• HOUT, Jean Louis-THALMANN, Jean-Paul-VALBELLE, Dominque, Kentlerin Doğuşu, İmge Kitabevi, Ankara, 2000.
• IŞIK, Hayriye, “Bir Kamu Hizmeti Birimi Olarak Vakıfların Osmanlı Toplum Yaşamındaki Rolü”, Akademik Bakış, S. 16, İstanbul, 2009, s. 1-10.
• İNALCIK, Halil-ARI, Bülent, “Türk-İslam-Osmanlı Şehirciliği ve Halil İnalcık’ın Çalışmaları”, Türkiyat Araştırmaları Literatür Dergisi, c. III, S. 6, İstanbul, 2005, s. 27-56.
• KARA, Adem, “Osmanlı Devletinde Kent Kavramı”, Doğu Batı, S. 67, Ankara, 2013, s. 185-211.
• KARAGÖZ, Mehmet, “Osmanlıda Şehir ve Şehirli, Mekân-İnsan Beşeri Münasebetler”, Osmanlı, c. IV, Ankara, 1999, s. 103-110.
• KAYGALAK, Sevilay, “Osmanlı’da Kentsellik ve Kentler: Kent Tarihi Yazımında Kültürelciliklerin Ötesine Geçebilmek”, Mülkiye Dergisi, c. XXIX, S. 246, Ankara, 2005, s. 19-36.
• KELEŞ, Ruşen, Kentbilim İlkeleri, Sosyal Bilimler Derneği Yayınları, Ankara, 1976.
• KEJANLI, Türkan, “Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Kent Sistemi, Kale ve Merkez-Çarşı Gelişimi”, e-Journal of New World Sciences Academy, vol. V, Num. 3, 2011, p. 278-302.
• KOÇ, Yunus, “Osmanlı İmparatorluğunun Nüfus Yapısı (1300-1900)”, Osmanlı, c. IV, Ankara, 1999, s. 535-550.
• KUBAN, Doğan, Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1995.
• MUMFORD, Lewis, Tarih Boyunca Kent, Kökenleri, Geçirdiği Dönüşümler ve Geleceği, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2007.
• PARK, Robert. E.-BURGESS, Ernest W., Şehir, Kent Ortamındaki İnsan Davranışlarının Araştırılması Üzerine Öneriler, Heretik, Ankara, 2015.
• PONTING, Clive, Dünyanın Yeşil Tarihi Çevre ve Uygarlıkların Çöküşü, (çev. A. Başçı-Sander), Detay Basım Ltd., İstanbul, 2000.
• ORTAYLI, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara, 2007.
• ÖZ, Mehmet, “Reâyâ”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XXXIV, Ankara, 2007, s. 490-493.
• ÖZÜNLÜ ERDOĞAN, Emine, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Kentlerinin Ekonomik Nitelikleri Üzerine Bir Karşılaştırma Denemesi”, Kastamonu Eğitim Dergisi, c. XVIII, No. 1, Kastamonu, 2010, s. 257-270.
• STEWIG, Reinhard, İstanbul’da Çıkmaz Sokaklar ve Gecekondu Meselesi, (çev. R. Turfan-M. Ş. Yazman), İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü Neşriyatı, İstanbul, 1966.
• ŞAHİN, İlhan, “Osmanlılarda Şehir”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XXXVIII, Ankara, 2010, s. 446-449.
• ŞAHİNALP, Sait-GÜNAL, Veysi, “Osmanlı Şehircilik Kültüründe Çarşı Sisteminin Lokasyon ve Çarşı İçi Kademelenme Yönünden Mekânsal Analizi”, Milli Folklor, S. 93, 2012, s. 149-168.
• TANKUT, Gönül, “Osmanlı Şehrinde Ticari Fonksiyonların Mekânsal Dağılımı”, VII. Türk Tarih
• Kongresi (25-29 Eylül), TTK, Ankara, 1973, s. 773-779.
• TANYELİ, Uğur, Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci, (Basılmamış Doktora Tezi), İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1987.
• TAMDOĞAN-EBEL, Işık, “Hanlar ya da Osmanlı Kentinde Yabancı”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaşamak, (Der. F. Georgeon-P. Dumont), İletişim Yayınları, İstanbul, 2000.
• TAPAN, Mete, “Cumhuriyet Döneminde Doğa ve Kültür Varlıklarını Koruyamamanın Korunması”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998, s. 199-207.
• TEKELİ, İlhan, Türkiye’de Kentleşme Yazıları, Turhan Kitabevi, Ankara, 1982.
• TEKELİ, İlhan, Modernizm, Modernite ve Türkiye’nin Kent Planlama Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2009.
• TEKELİ, İlhan, Anadolu’da Yerleşme Sistemi ve Yerleşme Tarihleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2011.
• TURĞUT, Vedat, Bilecik Bölgesi Örneğinde 16. Yüzyılda Vakıflar ve Şehirleşme, (Basılmamış Doktora Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2011.
• TOLUN-DENKER, Bedriye, Şehir İçi Arazi Kullanılışı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, İstanbul, 1976.
• TOZDUMAN, Arzu, Aydın Güzelhisar’ın Sosyal ve İktisadi Durumu (1844), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1992.
• Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2011.
• UĞUR, Abdullah-ALİAĞAOĞLU, Alpaslan, Şehir Coğrafyası, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2015.
• YAĞCI, Zübeyde Güneş-GENÇ, Serdar, H. 1256/M. 1840-41 Tarihli Balıkesir Nüfus Defteri (Değerlendirme ve Transkripsiyon), Balıkesir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları, Balıkesir, 2013.
• YAYINOĞLU, Pınar Eraslan-SUSAR, A. Filiz, Kent, Görsel Kimlik ve İletişim, Umuttepe Yayınları, İzmit, 2008.
• YENEN, Zekiye, “Osmanlı Dönemi Türk Kentinde Planlama Kültürü”, III. Eyüpsultan Sempozyumu, İstanbul, 1999, s. 438-445.
• YÖRÜKAN, Ayda, Şehir Sosyolojisinin ve İnsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2006.
• WIRTH, Luis, “Urbanism as a Way of Life”, Cities and Society, İçinde P. K. Hatt, A. J. Reiss Jr., The Free Press, Illinois, 1951, s. 36-46.