MONDROS MÜTAREKESİNDEN KURTULUŞA KAĞIZMAN’DA ERMENİ TEDHİŞİ (1918-1920)

Yıl 2017, Sayı: 41, 287 - 306, 31.05.2017

Erol Yüksel

https://doi.org/10.21563/sutad.318268

Öz

93 Harbi sonunda Kağızman ve çevresinin Rus işgaline uğraması ile beraber bölgede Ermeni istekleri artmıştır. Yöredeki Ermeniler, yabancı devletlerinde desteğini alarak bölgede kurulması planlanan Ermeni Devleti’nin bir parçası olarak gördükleri Kağızman’da faaliyetlerde bulunmuşlardır. Birinci Dünya Savaşı yıllarında Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durum Ermenileri iyice cesaretlendirmiştir. Savaş sonrasında Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı öncesi sınırlarına geri dönmesi ile Elviye-i Selase’de Ermeniler daha rahat hareket imkânına sahip olmuşlardır. Böylesine bir durum karşısında Ermeniler, çeteler aracılığıyla yöre halkını göçe zorlamak amacıyla Müslüman halka mezalime varan uygulamalarla tedhiş hareketlerine girişmişlerdir. Diğer taraftan İngilizlerin Cenub-i Garbi Kafkas Hükûmeti’ni dağıtması ile yöre halkının kaderi kendisine kalmıştır. Müslüman ahali maruz kaldığı haksızlıklara karşı yöreyi terk etmek yerine, Ali Rıza Bey öncülüğünde, Millî Şûralar kurmuş ve mahalli teşkilatlanma yoluyla Ermenilere karşı mücadele etmiştir. Bu çalışmada, Kağızman ve çevresindeki Ermeni tedhişinin Türk- İslam ahalisi üzerindeki etkileri ile buna karşı oluşan mahalli tepkilerin aydınlatılması amaç edinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kağızman, Ermeni, Tedhiş, Ali Rıza Ataman Bey

ARMANIAN TERROR IN KAGIZMAN FROM ARMISTICE OF MONTROSE TO INDEPENDENCE (1918-1920)

Öz

Armenian demands on the region increased after Kagızman and its territory were invaded by the Russian at the end of the ‘93 War. Armenians in the region were engaged in activity in Kagızman by taking other countries’ support; because they counted Kagızman as a part of the Armenian State that was planned to be established. Ottoman Empire’s situation in the First World War completely encouraged Armenians. After Ottoman Empire turned to its former borders at the end of the First World War, Armenians had much more mobility in Elviye-I Selase. Armenians, in such a case, entered on terrorizing, by practices of the gangs that can be called atrocity, in order to force Muslim people to migrate. On the other hand, after the English finished Cenub-i Garbi Caucasian Government, the local community had a chance to determine their own destiny. Muslim people, despite leaving the region because of injustices they experienced, they created National Councils led by Ali Rıza Bey and they struggled against Armenians through local organizations.

It is aimed in this study to enlighten the effects of Armenian terror on Turkish-Islam people in Kagızman territory and the local reactions to this terror.

Anahtar Kelimeler

Kagızman, Armenian, Terror, Ali Rıza Ataman Bey

Kaynakça

• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)
• BOA. DH. KMS. 35-2/104–20.
• BOA. HR. KMS. 49-2/50.
• BOA. DH. KMS. 53/15-25.
• BOA. DH. KMS. 53–3/15–22.
• BOA. DH. KMS. 53–3/15–23.
• BOA. DH. KMS. 53–3/15–44.
• BOA. HR. SYS. 2602/223-230.
• BOA. HR. SYS.2877/2.
• BOA. HR. SYS. 2877/24.
• BOA. HR. SYS. 2877/25.
• BOA. DH. KMS. 2877/26.
• BOA. HR. SYS. 2878/30.
• BOA. HR. SYS. 2877/55.
• BOA. HR. SYS. 2877/73.
• BOA. HR. SYS. 2877/75-79.
• BOA. HR. SYS. 2877/78.
• BOA. HR. SYS. 2877/79.
• BOA. HR. SYS. 2878/18–21.
• BOA. HR. SYS. 2878/27.
• BOA. HR. SYS. 2878/30.
• BOA. HR. HU. 2878/66.
• Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi, C.II (1995), Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Askeri Tarih Belgeleri Dergisi (Ekim 1985), Ermeni Belgeleri Özel Sayısı, 34/85: 249-254.
• Belgelerle Ermeni Sorunu (1983),Ankara: ATESE Yayınları.
• BİNARK, İsmet (2001), Ermeniler’in Türkler’e Yaptıkları Mezalim ve Soykırımın Arşiv Belgeleri, Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu.
• CABBARLI, Hatem (2002, Aralık),‚Geçmişten Günümüze Ermenistan’da Azerbaycan Türkleri‛, Ermeni Araştırmaları Dergisi, 4: 122-146.
• DAYI, Esin (1997), Elviye-i Selase’de Milli Teşkilatlanma, Erzurum: Kültür-Eğitim Vakfı Yayınları.
• DEMİREL, Muammer, (1997),‚Osmanlı Belgelerine Göre Iğdır ve Çevresinde Ermenilerin Müslüman Halka Yaptıkları Katliam‛, Iğdır ‘Tarihi Gerçekler ve Ermeniler’ Uluslararası Sempozyumu (24–27 Nisan 1995), Ankara: Iğdır Valiliği Kültür Yayınları:65-69.
• DURU, Orhan (1978), Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• EKREM, Reşat (1934), Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülâsiyonlar (1300–1920), İstanbul: Türkiye Matbaası.
• ERDOĞAN, Fahrettin (1998),Türk Ellerinde Hatıralarım, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri (1914-1918), C I-II (2001), Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• EROĞLU, Mecbure (1999), Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivinden Rusça Belgelere Göre Ermeni Meselesi, Ankara: Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Serisi: 14.
• ETHEMOĞLU, Mehmet (1987), Ermeni Terörünün Kısa Tarihi, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Yayınları.
• GÜLLÜ, Ramazan Erhan (2015), Ermeni Sorunu ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi (1878-1923), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• HALAÇOĞLU, Yusuf (2002), ‚Ermeni Tehciri ve Gerçekler‛, Türkler, C. 13, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları: 482-502.
• HARTILL, Leonard Ramsden (1990), Bir Ermeni’nin Anılarında Azerbaycan Olayları (1918–1922), (çev. Sipahi Çataltepe), İstanbul: Kastaş Yayınları.
• KARABEKİR, Kazım (2000), 1917–1920 Arasında Erzincan’dan Erivan’a Ermeni Mezalimi, (hzl. Ömer Hakan Özalp), İstanbul: Emre Yayınları.
• KARABEKİR, Kazım (1994), Kürt Meselesi, (hzl. Faruk Özerengin), İstanbul: Emre Yayınları.
• KARTAL, Kınyas (1987), Erivan’dan Van’a Hatıralarım, Ankara: Anadolu Basın Birliği Genel Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• KIRZIOĞLU, M. Fahrettin (1958), Kars ili ve Çevresinde Ermeni Mezalimi (1918–1920), Ankara: Kardeş Matbaası.
• KIRZIOĞLU, M. Fahrettin (1953), Kars Tarihi, İstanbul: Işık Matbaası.
• KIRZIOĞLU, M. Fahrettin (1949.01.15), ‚Kağızmanlı Mehmet Bey‛, Kars: 1.
• KURAT, Yuluğ Tekin (1968), Henry Layard’ın İstanbul Elçiliği (1877–1880), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• KÜÇÜK, Sait (2007), Kağızman’da Yaşanan Rus Zulmü ve Ermeni Mezalimi, Ankara: Omay Ofset.
• McCARTHY, Justin (1989), Ölüm ve Sürgün, (çev. Bilge Umar), İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• ÖKE, Mim Kemal (1991), Ermeni Sorunu (1914–1923), Ankara: TTK Basımevi.
• SARAY, Mehmet (2005), Ermenistan ve Türk- Ermeni İlişkileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• TANSEL, Selahattin (1991), Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. II, İstanbul: MEB Yayınları.
• DİLEK, Mehmet Sait (2001), Ali Rıza Ataman Bey, Erzurum: Atatürk Üniversitesi AİİT Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• KIZILKAYA, Oktay (2005), Mondros Mütarekesi’nden Kurtuluş’a Iğdır ve Civarında Ermeni Tedhişi (30Ekim 1918–14 Kasım 1920), Kars: Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• TURAN, Refik (1999),Gümrü, Moskova ve Kars Antlaşmalarında Iğdır ve Nahcivan, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).