18. yüzyılda bir Osmanlı coğrafyacısı: Bartınlı İbrahim Hamdi Efendi (1680-1762?) ve Atlası (1749-1750)

Yıl 2018, Sayı: 70, 143 - 149, 15.06.2018

Vedat Çalışkan

https://doi.org/10.17211/tcd.375028

Cited By: 1

Öz

17. ve 18. yüzyıl Osmanlı coğrafyacıları ve eserleri genellikle günümüz coğrafya dünyasında yakından tanınmakta ve eserleri de ilgi görmektedir. Fakat Ulus/Bartın doğumlu Seyyid İbrahim Hamdi Efendi (1680-1762?) ve onun Atlas isimli eseri, taşıdığı öneme rağmen 20. yüzyılın başlarında fark edilene değin gereken ilgiyi görememiştir. Çeşitli hocalardan aldığı eğitimle kendini yetiştiren İbrahim Hamdi Efendi, iş ve görevleri nedeniyle uzun yıllar Rumeli’de bulunmuş; 1729-1730 yıllarında annesini ziyaret amacıyla geldiği memleketinde ve Anadolu’da çeşitli seyahatler yapmıştır. Bu seyahatler sırasında uğradığı yerlerle ilgili önemli ayrıntıları not ederek Atlas’ın birinci cildinde yayınlamıştır. ‘Atlas-ı İbrahim Efendi’ el yazması ve tek nüsha halinde, iki cilt olarak yazılmış bir eserdir. Eserin birinci cildi 1930’ların ikinci yarısından başlayarak çeşitli yayınlar aracılığıyla günümüz Türkçesine kazandırılmıştır. Tek nüsha olan bu cilt Kastamonu’da bulunduğu kütüphanede 1942 yılında çıkan yangında yanmıştır. Günümüze ulaşan el yazması ikinci cilt ise Osmanlı alfabesi ile yazılıdır. Eser, İstanbul Süleymaniye Kitaplığında kayıtlıdır. Avrupa ülkelerini ele alan bu cilt günümüz Türkçesine kazandırılmayı beklemektedir. Geçtiğimiz yıllarda ise eserin ‘Memleketeyn’ adlı kısmi bir nüshasının İSAM (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları) Kütüphanesi’nde bulunduğu tespit edilmiştir. İbrahim Hamdi Bey’in Atlas adlı eserini, Türkiye’de geleneksel ilçe panayırları üzerine sürdürdüğüm araştırma sürecinde tanıma ve yararlanma imkânım oldu. Gerek Bartınlı İbrahim Hamdi Efendi’yi gerekse günümüz Türkçesine kazandırılmış olan birinci cildin içeriğini bazı coğrafya araştırmalarına katkı sağlayabileceği düşüncesiyle Türkiye Coğrafya dünyasına tanıtma ve paylaşma amacıyla burada sunulan derlemeyi kaleme aldım. Konuya ilgi duyanlar, içeriği ve kaynakçada listelenen eserleri izleyerek birinci cildin içeriğini bütünüyle inceleme imkânı bulabilecektir. 

Anahtar Kelimeler

İbrahim Hamdi Efendi, Atlas, Coğrafya, Tarihi Coğrafya

An Ottoman geographer in the 18th century: İbrahim Hamdi Efendi of Bartın (1680-1762?) and his Atlas (1749-1750)

Öz

The Ottoman geographers of the 17th and 18th centuries and their works are generally well known in today’s world of geography and their works receive attention. However, Seyyid İbrahim Hamdi Efendi (1680-1762?), born in Ulus, Bartın, and his work entitled ‘Atlas’ had failed to receive the necessary attention despite their importance until they were realized in the early 20th century. Having educated himself with the education he received from various educators, İbrahim Hamdi Efendi was in Rumelia for long years due to his job and tasks and performed various journeys in his hometown, where he arrived to visit his mother, as well as in Anatolia in 1729-1730. He noted down the significant details about the places that he had dropped by during these journeys and published them in the first volume of Atlas. “Atlas-ı İbrahim Efendi” is a handwritten work which was written in a single copy and in two volumes. The first volume of the work was introduced into current Turkish by means of various publications as of the second half of the 1930s. Being a single copy, this volume burnt in the fire that broke out in the library where it was found in Kastamonu in 1942. On the other hand, the second handwritten volume, which has survived up to the present time, is written with the Ottoman alphabet. The work is registered in Süleymaniye Library in İstanbul. Dealing with the European countries, this volume is waiting for being introduced into current Turkish. In the previous years, it was discovered that a partial copy of the work entitled ‘Memleketeyn’ was available in the ISAM (the Centre for Islamic Studies of the Turkish Diyanet Foundation) Library. I had the opportunity of getting to know and making use of the work by İbrahim Hamdi Bey, entitled ‘Atlas’, while I was conducting research on the traditional fairs in Turkey. I wrote the collection presented here in order to introduce both İbrahim Hamdi Efendi of Bartın and the content of the first volume, which was introduced into current Turkish, into, and to share both of them with, the Turkish world of geography by thinking that they might contribute to some geographical studies. Those who are interested in the subject can find an opportunity of entirely examining the content of the first volume by following the content and the works listed in the references. 

Anahtar Kelimeler

İbrahim Hamdi Efendi, Atlas, Geography, Historical Geography, Bartın

Kaynakça

• Ak, M. (2000) (a). “Bartınlı İbrahim Hamdi ve Atlas’ı”, Belleten, Cilt LXIV, Sayı 239, TTK, Ankara.
• Ak, M. (2006) (b). “Bartınlı (Uluslu) İbrahim Hamdi”, Osmanlı’nın Gezginleri, 3F, İstanbul.
• Ak, M. (2014) (c). “Coğrafya” maddesi, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, 2014 (http://www.islamansiklopedisi.info)
• Bıyık, Ö. (2016). “Bartınlı Es-Seyid İbrahim Hamdi Efendi’nin Atlası’nda Eflak-Boğdan (Memleketeyn)”, Balkan Tarihi, II. Cilt, Edt. Z Gölen, ve A. Temizer, Osmanlı Mirasını ve Türk Kültürünü Araştırma Derneği Yayınları.
• Çaylak, M. (2009). www.panoramio.com. Son erişim tarihi: 02.01.2017.
• Çelebi, Z. (2005). XVIII. Yüzyıl Osmanlı Coğrafya Yazarı Uluslu İbrahim Hamdi Efendi ve Bilinmeyen Yönleriyle Coğrafyamız, Altın Kalem Yayınları, İzmit.
• Gümüşçü O. (2012). “Katip Çelebi’den Günümüze Türkiye’de Coğrafyanın Tarihi Serüveni”, VII. TÜCAUM Ulusal Coğrafya Sempozyumu Bildiri Kitabı.
• Orhonlu, C. (1964) (a). “XVIII. Yüzyılda Osmanlılarda Coğrafya ve Bartınlı İbrahim Hamdi’nin Atlası”, Tarih Dergisi, Cilt 14, Sayı 19, İstanbul, s. 115-140.
• Orhonlu, C. (1971). “Lipkalar”, Türkiyat Mecmuası, Cilt 16, s.57-87.
• Özür, N.K. (2014). “Cihannüma’dan Yansıyanlar: Bir Doküman Analizi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Dergisi, Sayı:29, s.120-144. Sakaoğlu, N. (1987). Amasra’nın Üç Bin Yılı. Zonguldak Valiliği.
• Samancıoğlu, K. (1941). İktisat ve Ticaret Bakımından Bartın. Ankara Basım ve Cilt Evi.
• Yaman T.M. (1936). “İki Yüz yıl Önce Bartın ve Çevresi”, Bartın Gazetesi, Yıl:13, Sayı:561, 17.9.1936.
• Yaman T.M. (1938). “200 Sene Evvel Konya, Uluslu İbrahim Hamdi Efendi’ye Göre, Konya, Yıl:2, Sayı: 22-23, Haziran-Temmuz, s.1208-1219.
• Yaman, T.M. (1940). “Cihannümâ’nın İlaveli Nüshası”, Ülkü Halkevleri Dergisi, Cilt 15, Sayı 85, Ankara, 1940, s. 41-49; Cilt 15, Sayı 86, s. 147-154; Cilt 15, Sayı 87, s. 248-257. (Bu yayın, Ülkü Halkevleri Dergisi’nin birbirini takip eden 3 farklı sayısında yayınlanmıştır.)