Hadis’te İ‘tibâr ve el-Câmi‘u’s-Sahîh’te Mütâbaat Uygulaması

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 160 - 180, 31.12.2023

İsa Eren Hayati Yılmaz

Öz

Hadislerin sahih olup olmadığını araştıran muhaddisler, yoğun bir çaba içerisinde olmuşlar, bunu gerçekleştirmek için farklı yöntemlere başvurmuşlardır. Bu maksada binaen kullandıkları ilmî yöntemlerden birisi de i‘tibâr'dır. İ‘tibâr, ferd olarak bilinen bir hadisin aynı ya da farklı lafızlarla başka bir râvinin de rivâyet edilip edilmediğini araştırmak üzere yapılan çalışmalara denir. İ‘tibâr sonucunda elde edilen hadis, lafız ya da mana itibariyle aynı sahâbîden rivâyet edilmişse mütâbaat, farklı bir sahâbî tarafından rivâyet edilmişse şâhid olarak adlandırılmaktadır. İ‘tibâr çalışmalarının faydaları arasında, hadislerin mütâbaatına ya da şevâhidine ulaşılması ile sünnetin korunması, hadislerin daha doğru anlaşılması ve hadislerin derecesinin yükselmesi zikredilebilir. Tüm muhaddisler gibi Buhârî de elde ettiği hadislerin güvenilirliğini teyit etmek ya da sahihlik derecesini artırmak için gerek bulunduğu şehirde gerekse farklı şehir ve ülkelere yaptığı ilmi yolculuklarla i‘tibâr yöntemini kullanmıştır. Buhârî, mütâbaatlar ile ya hadisi kuvvetlendirmek ya hadisin başka bir rivâyetinin olmadığını zannedenlere cevap vermek ya da herhangi bir kişiye cevap verme amacı olmaksızın, sadece hadisin başka bir rivâyetinin de var olduğunu göstermek için getirmiştir. Buhârî'nin zikrettiği mütâbaatlarda manayı değiştirmeyecek nitelikte lafzî farklılıklar bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Buhârî, İ‘tibâr, Mütâbaat, Şevâhid

I’tibar in Hadith and Practice of mutaba'ah in al-Câmi‘ al-Sahîh

Öz

The Hadith scholars have used different scientific methods to decide whether the hadihts are authentic or not. One of the methods that the hadith scholars use in order to achieve the authentic hadiths is i’tibar. I’tibar means the studies held in order to search for whether any hadith which is known individually has been told in the same or other wordings by another relater or not. The hadith achieved after i’tibar is called ‘Mutaba'ah’ if it is related in the wording or the meaning by the same Ṣaḥābah ("companion") and it is called ‘Shahid’ if it is related by a different Sahābah. The benefit of the i’tibar studies is the protection of the sunnah by achieving the ‘Mutaba'ah’ and ‘Shawahid’ hadiths, better comprehension of the hadiths and the increase in the level of the hadiths. Like all the hadith scholars, Bukhari practiced i’tibar in either the cities he lived or in other cities he went or in the scholarly travels he made to other countries in order increase the level of genuineness of the hadiths he had achieved. Bukhari used the ‘Mutaba'ah’s either in order to enhance the hadith or to respond to the ones who thought one hadith did not have any other account or to display that there could be another account without aiming at responding to anyone. In the ‘Mutaba'ah’s that Bukhari mentioned, there are some wordy differences which do not change the meaning.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Bukhari, i’tibar, Mutaba, Shawahid

Kaynakça

• Abdülmün‘im, Ramazan Mebrûk Muhammed. “el-İ‘tibâr li-ma‘rifeti et-tâbi ve’ş-şâhid”. el-Ferâid fî buhûsi’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye 25/1 (2007), 1415=1484.
• Ağırakça Şahyar, Ayşe Esra. Zayıf Hadis Rivâyeti. İstanbul: Akdem Yayınları, 2011.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Kitâbü’l-ʿİlel ve maʿrifeti’r-ricâl. thk. Vasiyyullah Abbas. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1988.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-imâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût - Adil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Hadisevi, 2006.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhu, 1972.
• Bağdâdî, Hatîb. er-Rihle fî talebi’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1975.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b el-Hüseyin b Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cu’fî. Sahîhü’l-İmâmi’l-Buhârî. nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necat, 1. Basım, 1422.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed İbn İsmail el-. Sahîh-i Buhârî ve tercemesi. çev. Mehmed Sofuoğlu. 16 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1988.
• Câsım, Muhammed Safâ. “el-İ‘tibar ve’l-Mütâbaat ve’ş-şevâhid aksâmuhâ ve şürûtühâ”. Mecelletü’l-Ulûmi’l-İslâmiyye 2/24 (2000), 361-398.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı. İstanbul: İFAV, 2003.
• Dâri, Haris Süleyman. Muhâdarât fi ulûmi’l-hadis. Kahire, 2000.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenu Ebû Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Kâmil Karabelli. 7 Cilt. Beyrut: Darü’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2009.
• Ebü’l-Basal, Abdürrezâk. “el-İ‘tibâr ve sebrü turuki’l-hadîs”. el-Vâzıh fî fenni’t-tahrîc ve dirâseti’l-esânid. 301-320. Amman: Cem’iyyetü’l-Hadisi’ş-Şerif ve İhyai’t-Türas, 2004.
• Efendioğlu, Mehmet. “Münker”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/13-14. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ğanâm, Kâsım Muhammed - Ahmed, Abdullah Ahmed. “el-Hadîsi’l-münker ’inde’l-imâm Ebû Hâtim er-Râzî”. Mecelletü’l-Câmiatü’l-İslâmiyye 10/1 (2002), 1-40.
• Hâcirî, Hüseyin. el-Mütâbaat fî Sahîhi’l-Buhârî. Külliyetü’t-Dirâsâti’l- ’Ulyâ el-Câmiat’ül-Ürdüniyye, Basılmamış Doktora Tezi, 2009.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Muhammed el-. Maʿrifetü ʿulûmi’l-hadîs. thk. hmed b. Faris es Sellum. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2003.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmiʿ li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. thk. Tahhan Mahmûd. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1983.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1938.
• Hatîb, Muhammed Acâc. el-Muhtasarü’l-vecîz fî ulûmi’l-hadis. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Humeysî, Abdurrahman b. İbrâhim. Muʿcemü ʿulûmi’l-hadîs̱i’n-nebevî. Cidde: Dârü’l-Endelüs el-Hadra, 2000.
• Itr, Nûreddîn. Menhecü’n-nakd fî ʿulûmi’l-hadîs. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1979.
• İbn Abdülberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed en-Nemerî. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm ve fazlihî. thk. Ebü’l-Eşbal ez-Züheyrî. 2 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1994.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 Cilt. Beyrut, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. en-Nüket alâ kitâbi’bni’s-Salâh. thk. Rebi’ b. Hâdî Umeyr. 2 Cilt. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1984.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî - Muhibbüddin el-Hatîb. 8 Cilt. el-Matbaatü’s-Selefıyye, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. thk. Muhammed Abdurrahman Maraşli. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1995.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker. thk. Nureddin Itr. Dımaşk: Matbaatü’sabah, 3. Basım, 2000.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. 15 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshak b. Huzeyme es-Sülemi. Sahîhu İbn Huzeyme. thk. Muhammed Mustafa A’zami. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1970.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b Yezid er-Rebei el-Kazvinî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût - Said el-Lehhâm. 5 Cilt. Dımaşk: Darü’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, ts.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu İleli’t-Tirmizî. thk. Subhî es-Samerrai. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• İbnü’l-Hanbelî, Radıyyüddin. Kafvü’l-eser fî safvi ʿulûmi’l-eser. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûât el-İslâmiye, 1408.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali b. Ahmed. et-Tavzîh li Şerhi’l-Câmiʿi’s-sahîh. thk. Dâru’l-Felâh li’l-Bahsi’l-‘İlmî ve Tahkîki’t-Türâs. 36 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 2008.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. el-Mukniʿ fî ʿulûmi’l-hadîs. thk. Abdullah b. Yûsuf el-Cüdey’. Suûdî Arabistan: Dârü Fevvâz, 1992.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Dârü’l-Fikri’l-muâsır, ts.
• İsfahani, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Ragıb. Mu‘cemü müfredâti elfâzi’l-Kurʾân. thk. Nedim Mar’aşli. Beyrut, ts.
• Kardâvî, Yûsuf. Sünneti Anlamada Yöntem. çev. Bünyamin Erul. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1993.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşâdü’s-sârî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Bulak: el-Matbaatu’l-Kübra’l-Emîriyye, ts.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. Sahîhu’l-Buhârî bi-şerhi’l-Kirmânî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1981.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber, 1992.
• Muhammed, el-Murtazâ ez-Zeyn Ahmed. “el-İʿtibâr lil-mütâbaat ve’ş-şevâhid ’inde’l-muhaddisîn”. Mecelletü’ş-Şerîa ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye 20 (2012), 219-260.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
• Nazlıgül, Habil. Hadiste Metin İnşası ve Metin İnşası Açısından Cibril Hadisi Rivâyetleri. Kayseri: Laçin Yayınları, 2005.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbuati’l-İslamiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Sahîh-i Müslim bi-şerhi Nevevî. 18 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l Mısriyye bi’l-Ezher, 1. Basım, 1929.
• Sâlih, Muhammed Edib. Lemehât fî usûli’l-hadîs. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1988.
• Sâlih, Subhî. Ulûmü’l-hadîs ve mustalahuh: Arz ve dirâse. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 1984.
• San‘ânî, Ebû İbrâhim İzzeddin Muhammed b. İsmail Emir. Tavzîhu’l-efkâr li-meʿânî Tenkihi’l-enzâr. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Medine, ts.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b Abdirrahmân b Muhammed. Fethu’l-muġis̱ bi-şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irâki. thk. Şeyh Ali Hüseyin Ali. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 2003.
• Sıddîk, Yûsuf Muhammed. eş-Şerh ve’t-taʿlîl li-elfâzi’l-cerh ve’t-taʿdîl. Kuveyt: Mektebetü İbn Teymiyye, 1990.
• Sönmez, Mehmet Alî. İbnu Hibban ve Cerh-Ta’dil Metodu. İstanbul: Umran Yayınları, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Kevser, 2. Basım, ts.
• Şahyar, Ataullah. “Sahîhu’l-Buhârî’de Mutâbi’ Hadisler ve Mutâba’atın Amaçları”. Hadis Tetkikleri Dergisi, 12/1 (2014), 61-77.
• Şâkir, Ahmed Muhammed. el-Bâʿisü’l-hasîs şerhu İhtisâri ʿUlûmi’l-hadîs. Beyrut: 1994, ts.
• Şihâvî, İzzet Muhammed Mutâvi‘ Ahmed. “el-İʿtibâr bil’l-mütâbaat ve’ş-şevâhid ehemmiyetühâ ve neşʾetühâ ve eserü zâlik fî takviyeti’l-hadîs”. Havliyyetü Külliyyeti Usûli’d-dîn ve’d-Da‘ve bi’l-Mansûra 18 (2022), 683-778.
• Tahhân, Mahmûd et-. Teysîru mustalahi’l-hadîs. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1987.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1978.
• Tokpınar, Mirza. “‘Men Teşebbehe bi-kavmin fehüve minhüm’ Hadisi Üzerine Bir İnceleme"”. Hadis Tetkikleri Dergisi 3/2 (ts.), 85-109.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Useymî, Sâlih b. Abdullah b. Hamd. el-Mütâbaat ve’ş-şevâhid: Dirâse nazariyye ve tatbikiyye ala Sahîhi Müslim. Basılmamış yüksek lisans tezi: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ Külliyetü’d-Daʿve ve Usûliddîn, 2007.
• Yücel, Ahmet. “Cerh Lafızlarından ‘Münkerü’l-Hadis’ ve Farklı Kullanımları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-14-15 (1997 1995), 199-210.
• Zebîdî, Murtazâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. İbrâhim Terzi. 25 Cilt. Beyrut, 1975.
• Zebîdî, Zeynüddîn Ahmed. Sahîh-i Buhârî muhtasarı Tecrîd-i sarih tercemesi. çev. Ahmed Naim, ts.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiretü’l-huffâz. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1998.