MÜTAREKE/MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİNDE ERGANİ’DEKİ (ERGANİ MADENİ) SİYASİ VE ASKERÎ GELİŞMELER

Yıl 2024, Sayı: 27, 99 - 126, 01.01.2024

Enes Demir

https://doi.org/10.33431/belgi.1269735

Öz

Mondros Mütarekesi imzalandığında Osmanlı 6. Ordusu, İngilizlerin girişimleri sonucu Musul Vilayetini tahliye ederek Diyarbakır Vilayeti sınırlarına çekilmiştir. Bu süreçte Diyarbakır Vilayetine bağlı bir sancak olması hasebiyle mütareke şartlarının ortaya çıkardığı siyasi ve askerî gelişmelerden etkilenen Ergani (Ergani Madeni) de, 6. Ordu’nun yerine teşkil edilen 13. Kolordu Kumandanlığının sorumluluk sahasına dâhil edilmiştir. 13. Kolordu’nun stratejik muharip unsurlarından topçu birlikleri, yani 5. Tümen 5. Topçu Alayı Ergani’de konuşlanırken kolordunun silah, cephane ve mühimmat depolarının bulunduğu yerlerden biri de Ergani olmuştur. Aynı zamanda Elazığ ve Diyarbakır gibi iki önemli vilayet arasında kavşak noktasında bulunan Ergani, coğrafi konumundan ötürü 13. Kolordu karargâhının daha emniyetli ve olası çekilme alanları arasında yer almıştır. Bu stratejik öneminin yanı sıra İngilizlerin Diyarbakır’ı da içine alan işgal planları ile bölgedeki madenleri nedeniyle Fransızların girişimlerine maruz kalmış; ilaveten Ermenilerin Vilayet-i Sitte’yi ilhak, siyasi Kürtçülerin de bağımsız Kürdistan kurulmasına yönelik çaba ve taleplerindeki yerlerden biri olmuştur.
Zikredilen malumattan hareketle bu makalenin amacı, Millî Mücadele döneminde Ergani’de vuku bulan siyasi ve askerî gelişmelerin ortaya konulmasıdır. Böylece Ergani’nin Millî Mücadele’deki vaziyeti, siyasi ve askerî faaliyetler ile diğer hususiyetlerin aydınlatılması hedeflenmektedir. Bu hedefe matuf olarak hazırlanan çalışmada nitel analiz yöntemi kullanılmıştır. Kaynak olarak ise ilk defa kullanılan Millî Savunma Bakanlığı ATASE Arşivi belgeleri ile Millî Mücadele dönemi literatüründen istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Millî Mücadele, Diyarbakır, Ergani, Maden, 13. Kolordu

POLITICAL AND MILITARY DEVELOPMENTS IN ERGANI DURING THE NATIONAL STRUGGLE

Öz

When the Armistice of Mondros was signed, the Ottoman 6th Army evacuated the Mosul Province as a result of the British initiatives and withdrew to the borders of Diyarbakır Province. In this process, Ergani (Ergani Mine), which was affected by the political and military developments arising from the terms of the armistice, was included in the area of responsibility of the 13th Corps Command, which was established instead of the 6th Army. While the 13th Corps’ one of the strategic artillery units, namely the 5th Artillery Regiment of the 5th Division, were stationed in Ergani, Ergani was also one of the places where the corps’ weapons, ammunition and ammunition depots were located. At the same time, Ergani, located at the crossroad point between the two important like of Elazığ and Diyarbakır, was one of the safer and more likely withdrawal areas for the 13th Corps headquarters due to its geographical location. In addition to this strategic importance, it was subjected to the British occupation plans including Diyarbakır and the French attempts due to the mines in the region; in addition, it was one of the places where was also affected by Armenian efforts and demands for the annexation of the Vilayet-i Sitte/Six Vilayets as well as by political Kurds in their demands for the establishment of an independent Kurdistan.
Based on the information mentioned the aim of this article is to reveal the political and military developments that took place in Ergani during the National Struggle. Thus, it is aimed to illuminate Ergani's position in the National Struggle, his political and military activities and other characteristics. In the study prepared for this purpose, qualitative analysis method was used. The documents of the Ministry of National Defence ATASE Archive used for the first time and the literature of the War of Independence period were utilise as sources.

Anahtar Kelimeler

National Struggle, Diyarbakır, Ergani, Maden, 13th Corps

Kaynakça

• Kitabî Kaynaklar 1. Kaynak ve Başvuru Eserler ATATÜRK, Kemal (1970), Nutuk 1919-1920, 10. bs., C.1, yay. haz., Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi.
• Ahmet İzzet PAŞA (2017), Feryadım İstiklal Harbinin Gerçekleri, C.1-2, yay. haz., Süheyl İzzet Furgaç-Yüksel Kanar, 2. bs., İstanbul, Timaş Yayınlar.
• BELEN, Fahri (2020), Türk Kurtuluş Savaşı, yay. haz. Enis Şahin 2. bs., İstanbul, Yeditepe Yayınları.
• KARABEKİR, Kazım (1994), Birinci Dünya Harbi’ni Nasıl İdare Ettik?, C.3, İstanbul, Emre Yayınları.
• TÜRKGELDİ, Ali Fuad (1948), Moudros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara, Türk Devrim Enstitüsü Yayınları.
• SABİS, Ali İhsan (1991), Harp Hatıralarım Birinci Dünya Harbi, C.4, İstanbul, Nehir Yayınları.
• SABİS, Ali İhsan (1991), Harp Hatıralarım Birinci Dünya Harbi, C.5, İstanbul, Nehir Yayınları.
• TÜRKGELDİ, Ali Fuad (1984), Görüp İşittiklerim, 3. bs., Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi. (1999),
• Türk İstiklal Harbi I Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, 3. bs., Ankara, Genelkurmay ATASE Yayınları. (1974),
• Türk İstiklal Harbi - İstiklâl Harbinde Ayaklanmalar (1919-1921), C.6, Ankara, Genelkurmay Basımevi. (1975),
• Türk İstiklâl Harbî İdari Faaliyetler (15 Mayıs 1919 - 2 Kasım 1923), C.7, Ankara, Genelkurmay ATASE Yayınları. 2. Tetkik
• Araştırma Eserler ve Tezler
• AKŞİN, Sina (1998), İstanbul Hükûmetleri ve Millî Mücadele, C.2, Ankara, Türkiye iş Bankası Kültür Yayınları.
• BAŞAK, Tolga (2013), Türk ve İngiliz Kaynaklarıyla Mondros Mütarekesi ve Uygulama Günlüğü (30 Ekim - 30 Kasım 1918), İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• BOZAN, Oktay (2016), Millî Mücadele Döneminde Diyarbakır 1918-1923, Konya, Çizgi Kitabevİ.
• BUDAK, Mustafa (2014), İdealden Gerçeğe Misâk-ı Millî’den Lozan’a Dış Politika, 5. bs., İstanbul, Küre Yayınları.
• BUDAK, Mustafa (2020), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Dış Politika, İstanbul, KTB Yayınları.
• BÜYÜKOĞLU, R. Yaşar (2012), Milli Mücadele Döneminde Güneydoğu Anadolu, Bursa, Ekin Yayınları.
• DEMİR, Özkan (2010), “Ergani-Maden Bakır İşletmesi Tarihi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• DEMİREL, Ahmet (2010), İlk Meclis’in Vekilleri Milli Mücadele Döneminde Seçimler, İstanbul, İletişim Yayınları.
• DURMUŞ, Esen (2009), “Ergani İlçesi’nin Coğrafyası”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Edward J. Erickson (2009), I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu Çanakkale, Kûtü’l-Amâre ve Filistin Cephesi, çev., Kerim Bağrıaçık, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,.
• ERDEHA, Kâmil (1975), Millî Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, İstanbul, Remzi Kitabevi,.
• ERTÜRK, Yaşar (2007), Doğu Güneydoğu ve Musul Üçgeni (1918-1923), İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• GÖKBİLGİN, Tayyip (2008), Millî Mücadele Başlarken Mondros Mütarekesi’nden Büyük Millet Meclisinin Açılmasına, 3. bs., İstanbul, Kronik Yayınları.
• GOLOĞLU, Mahmut (2006), Sivas Kongresi Milli Mücadele Tarihi II, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• GÖYÜNÇ, Nejat (1994), “Diyarbakır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.9, İstanbul, s.469-472.
• Harry N. Howard (2018), Türkiye’nin Taksimi Bir Diplomasi Tarihi (1913-1923), çev., Salih Sabit Togay, yay. haz., Mustafa Çufalı, Veysel K. Bilgiç, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• HASPOLAT, Yusuf Kenan, “Milli Mücadelede Diyarbakır İlçeleri”, 9. Yansı,https://www.academia.edu/59819281/M%C4%B0LL%C4%B0_M%C3%9CCADELEDE_D%C4%B0YARBAKIR_%C4%B0L%C3%87ELER%C4%B0?from_sitemaps=true&version=2, [12.10.2022 tarihinde erişildi] KARACA, Taha Niyazi (2004), Son Osmanlı Meclis-i Mebusan Seçimleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KAŞIYUĞUN, Ali (2015), Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na Girişi, İstanbul, Yeditepe Yayınları.
• MUSTAFAYEV, Söhrap (2022), “Cumhuriyet Dönemi Madencilik Politikaları ve Ergani Bakır Madenleri İşletmesi (1923-1960)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• ODYAKMAZ, Cevad (2013), Mondros-Sevr ve Mudanya Lozan, İstanbul, Togan Yayıncılık.
• ÖKE, Mim Kemal (2002), Musul-Kürdistan Sorunu 1918-1926, İstanbul, Bilge Karınca Yayınları.
• ÖZDEMİR, Hikmet (2010), Amasya Belgelerini Yeniden Okumak, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları. (1994),
• Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, yay. haz., Fahri Çoker ve Türk Parlamento Tarihi Araştırma Grubu, C.1, Ankara, TBMM Vakfı Yayınları.
• SELVİ, Haluk; CIRIK, Bülent (2014), “Milli Mücadelede Bitlis ve Çevresi (1918-1921)”, Akademik İncelemeler Dergisi, C.9, S.1, s.205-231.
• SONYEL, Salahi R. (2012), Kaygılı Yıllar Gizli Belgelerle Kurtuluş Savaşının Perde Arkası, İstanbul, Remzi Kitabevi.
• TANSEL, Selahattin (2019), Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C.I, III, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TAŞ, Necati Fahri (2014), Güneydoğu 1919 İtilaf Devletlerinin Güneydoğu Anadolu Aşiretleriyle İlişkisi, İstanbul, Tarihçi Kitabevi.
• TURAN, Şerafettin (2017), Türk Devrim Tarihi 2. Kitap Ulusal Direnişten Türkiye Cumhuriyeti’ne, 5. bs., İstanbul, Bilgi Yayınevi.
• TÜRKMEN, Zekeriya (2001), Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması (1918-1920), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• URAL, Selçuk (2004), “6. Ordunun 13. Kolordu’ya Dönüştürülmesi ve Ortaya Çıkan Sorunlar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XX, S.59, Temmuz, s.523-567.
• URAL, Selçuk (2004-2005), “Bir İngiliz Müdahalesi: General Allanby Notası”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.4, S.11, s.77-92.
• URAL, Selçuk (2005), “Mondros Mütarekesi Gereği 13. Kolordu’nun Silahsızlandırılması”, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, S.1, Yıl:1, Bahar, s.153-166.
• YAVUZ, Bige (1994), Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Fransız İlişkileri (Fransız Arşiv Belgeleri Açısından 1919-1922), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YEDEK, Şahin (2022), “Millî Mücadele Dönemi Vilayeti Ergani Madeni (Vali ve Milletvekillerinin Çalışmaları)”, XVIII. Türk Tarih Kongresi (1-5 Ekim 2018/Ankara) Bildiri Kitabı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YİĞİT, Ali (1995), “Maden (Ergani Madeni) Kasabası’nın Kuruluş, Gelişme ve Fonksiyonları”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.7, S.1-2, s.319-343.
• ZENGİN, Ersoy (2018), “Ergani Bakır Maden-i Hümayûnu (1900-1918)”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.22, S.2, Haziran, s.933-959.