FIGHT AGAINST EPIDEMICS IN DİYARBAKIR (1934-1960)

Yıl 2024, Sayı: 27, 63 - 84, 01.01.2024

Sevilay Özer Esra Hep

https://doi.org/10.33431/belgi.1376073

Öz

Epidemic diseases are one of the greatest disasters humanity has encountered throughout history. The spread of these epidemics, which caused the death of thousands or even millions of people, increased even more during war periods and It has become almost impossible to fight these epidemics. The Ministry of Health and Social Assistance, established during the War of Independence, included the fight against epidemic diseases in the health program it prepared in 1925. Because diseases such as malaria, tuberculosis, typhus and trachoma are run rampant in Anatolia. The people, who experienced the devastating effects of epidemics during the war years, were helpless against these diseases. Based on the bitter experiences, the Republic Governments first initiated work to eliminate these epidemics. There is almost no place in Anatolia where these diseases are not seen and Diyarbakır is one of these places, where diseases such as oriental boils, typhus, tuberculosis, smallpox and typhoid occur, although malaria and trachoma are common. In Diyarbakır, which was included in the malaria fight zone in 1936, the increase in the number of malaria cases during World War II reached a remarkable level. In 1945, Diyarbakır's malaria control area was expanded. It is noteworthy that Diyarbakır People’s House played an active role in this struggle. Again, a treatment house was opened within the Diyarbakır Community Center in 1935 to struggle trachoma. The struggle continued with the opening of the Trachoma Hospital in 1937. Studies aimed at raising public awareness also constituted an important part of this process. Positive results were obtained from the fight against epidemics with preventive and therapeutic health services, the spread of diseases decreased and, as a result, the number of cases decreased. The sutreggle in Diyarbakır is also important as it constitutes an example of the struggle against epidemics across the country. In this study, the epidemics seen in Diyarbakır and the fight against these epidemics and their results were tried to be revealed by using the archive documents in the Presidency State Archives Directorate, official publications, periodicals and literatüre.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Epidemics, Malaria, Cholera, Trachoma, Cutaneous Leishmaniasis

DİYARBAKIR’DA SALGIN HASTALIKLARLA MÜCADELE (1934–1950)

Öz

Salgın hastalıklar tarih boyunca insanlığın karşılaştığı en büyük felaketlerden biridir. Binlerce hatta milyonlarca kişinin ölümüne neden olan bu salgınların savaş dönemlerinde yayılma hızı daha da artmış ve bu salgınlarla mücadele etmek neredeyse imkânsız hale gelmiştir. Milli Mücadele Döneminde kurulan Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti, 1925 yılında hazırladığı sağlık programında salgın hastalıklarla mücadeleye yer vermiştir. Zira Anadolu’da sıtma, verem, tifüs, trahom gibi hastalıklar kol gezmektedir. Savaş yıllarında salgın hastalıkların yıkıcı etkisini deneyimlemiş olan halk söz konusu hastalıklara karşı çaresiz kalmıştır. Yaşanan acı tecrübelerden hareketle Cumhuriyet Hükümetleri öncelikle bu salgınların ortadan kaldırılmasına yönelik çalışma başlatmıştır. Anadolu’da söz konusu hastalıkların görülmediği yer yok gibidir, sıtma ve trahom yoğun olmakla birlikte Şark çıbanı, tifüs, verem, çiçek, tifo gibi hastalıkların görüldüğü Diyarbakır da bu yerlerden biridir. 1936 yılında sıtma mücadele mıntıkasına dahil edilen Diyarbakır’da, II. Dünya Savaşı yıllarında sıtma vaka sayısındaki artış dikkat çekici boyuta ulaşmıştır. 1945 yılında Diyarbakır’ın sıtma mücadele alanı genişletilmiştir. Diyarbakır Halkevinin bu mücadelede etkin rol oynadığı dikkati çekmektedir. Yine trahomla mücadele için 1935 yılında Diyarbakır Halkevi bünyesinde tedavi evi açılmıştır. 1937 yılında Trahom Hastanesinin açılmasıyla mücadeleye devam edilmiştir. Halkın bilinçlendirilmesine yönelik çalışmalar da bu sürecin önemli bir parçasını teşkil etmiştir. Koruyucu ve tedavici edici sağlık hizmetleriyle salgınlara karşı verilen mücadeleden olumlu netice alınmış, hastalıkların yayılma hızı düşmüş ve neticede vaka sayısı azaltılmıştır. Diyarbakır’da verilen mücadele, ülke çapında salgınlara karşı yürütülen mücadelenin bir örneğini teşkil etmesi açısından da önemlidir. Bu çalışmada Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı’ndan elde edilen arşiv belgeleri, resmi yayınlar, süreli yayınlar ve literatürden yararlanılarak Diyarbakır’da görülen salgınlar ve söz konusu salgınlara karşı yürütülen mücadele ve sonuçları ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Salgın hastalık, sıtma, trahom, Şark çıbanı

Kaynakça

• (1967), IV. Trahom Semineri, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Trahom Savaş Müdürlüğü, Trahom Savaşı Müdürlüğü Yayını, Ankara.
• (1973), Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• (2006), Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara.
• Ahmed İhsan (1923), “İçtimai Hıfzı Sıhha: Şark Çıbanı”, Türkiye Hilali Ahmer Mecmuası, C.4, S.44, s. 291-294.
• Altay, Sadet (2016), “Bulaşıcı ve Müzmin Bir Sosyal Afet: Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trahom Hastalığı ve Mücadele Çalışmaları”, CTAD, Yıl.12, S.23, s. 167-211.
• Altay, Sadet, (2018), “Cumhuriyet’in İlk On Beş Yılında Diyarbakır’da Tesis Edilen Sağlık Kurumları ve Faaliyetleri”, Osmanlıdan Günümüze Diyarbakır, (Ed. İbrahim Özcoşar vd), İstanbul 2018, s. 705-739.
• Altay, Sadet, (2019), Atatürk Döneminde Numune Hastanelerine Dönüştürülen Osmanlı Hastaneleri (1924-1938), Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara.
• Ayten Arıkan (2005), Milli Türk Tıp Kongreleri (1923-1968) Ve Türkiye Sağlık Politikalarına Etkileri, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• (1926), Birinci Milli Türk Tıp Kongresi 1-3 Eylül 1925 Müzakeratı, İstanbul.
• Çağlayan, Ercan (2020), Diyarbakır: Nüfus, Siyaset, Eğitim, Sağlık ve İktisat (1923 – 1950), Libra Yayıncılık, İstanbul.
• Esen, Atakan (2017), Cumhuriyet Dönemi Sıtma Mücadelesi (1923 – 1956), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi, Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
• Gözcü, Niyazi İsmet, (1948), “Memleketimizde Körlük Durumu Hakkında Bazı Düşünceler”, Göz Kliniği, S.1, s. 1-5.
• Haykır, Yavuz ve Canpolat, Uğur (2019), “İkinci Milli Türk Tıp Kongresi’nde Sunulan “Türkiye Trahom Coğrafyası” Raporu’’, Tarih Yolunda Bir Ömür Ergün Öz Akçora Armağanı, (Ed. Ahmet Aksın, Yavuz Haykır, Filiz Yıldırım), C.2, Hiperyayın, İstanbul, s. 191-232.
• Işık, Mahmut (1949), “Memleketimizde Trahom Problemi”, Karacadağ, C.II, S. 121, s. 10-11,14.
• İskenderoğlu, Reşit, “Sıtma Savaşı Yolunda”, Diyarbakır: İçkale, 13 Nisan 1945, s. 1.
• Kardaş, Abdülaziz (2021), ‘’Türkiye’de Veremle Mücadele: İzmir Örneği’’, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Verem, (Ed. Fevzi Çakmak, Şükran Köse, Eren Akçiçek, Ahmet Çağrı Büke), Ankara: Gece Kitaplığı, s. 215-237.
• Konyar, Basri (1936), Diyarbekir Yıllığı, C.3, Ankara: Ulus Basımevi.
• Noyan, Bedri, (11 Haziran 1943), “En Büyük Düşman En Büyük Salgın”, Diyarbakır: İçkale, s. 1.
• Noyan, Bedri, (6 İlkteşrin/Ekim 1944), “Sıtmanın Fenalıkları ve Korunma Çareleri”, Diyarbakır: İçkale, s. 1.
• Özer, Sevilay (2017), “II. Dünya Savaşı Yıllarında Anadolu’da Sıtma”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, (Ed. Şükran Köse, Çağrı Büke, Fevzi Çakmak Eren Akçiçek), Ankara: Gece Kitaplığı, s. 463-490.
• Özer, Sevilay (2019), “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Anadolu’da Şark Çıbanı”, Erasmus Eğitim ve Sosyal Bilimlerde Uluslararası Akademik Çalışmalar Sempozyumu 5-6 Nisan 2019, Asos Yayınevi, s. 911-922.
• Özer, Sevilay, (2014), “Türkiye’de Trahomla Mücadele (1925 – 1945)” Atatürk Yolu Dergisi, S. 54, 121-152. Öztürk, Saygı (2007), İsmet Paşa’nın Kürt Raporu, Doğan Kitap, İstanbul.
• Tekeli, İlhan ve İlkin, Selim (2010) ‘’Türkiye’de Sıtma Mücadelesinin Tarihi’’, Cumhuriyetin Harcı/İkinci Kitap: Köktenci Modernitenin Ekonomik Politikasının Gelişimi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, s.107-161.
• Tekir, Süleyman (2019), “Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiye’de Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele (1923–1930)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (65), s. 407–430.
• Ural, Şadan Talat, (9 Ağustos 1943), “Şark Çıbanı” Diyarbakır: İçkale, s. 1
• Ünalan, Ata (1945), Sıtma, Yeni Cezaevi Matbaası, Ankara.
• Yetişkin, Hulusi (22 Haziran 1945), “Sıtma ve Sivrisinek Belası”, Diyarbakır: İçkale, s. 1.
• Yıldırım, Nuran (1985), “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.5, İstanbul, s. 1320-1338.
• (1960), Yurdumuzda Verem Savaşı Dernekleri, İstanbul.