XIX. YÜZYIL BALKAN COĞRAFYASINDA BEKTAŞİ TEKKELERİ: YEREL İLİŞKİLER VE SOSYOEKONOMİK PROBLEMLER

Yıl 2024, Sayı: 27, 225 - 246, 01.01.2024

Mustafa Aslan

https://doi.org/10.33431/belgi.1379503

Öz

Tekkeler, her ne kadar tasavvuf faaliyetlerinin yürütüldüğü mekanlar olsa da bulundukları bölgelerde toplumsal hayatın vazgeçilmez birer parçası olmuşlardır. Var oldukları yerlerde nüfuzlarının niceliğine göre ahalinin türlü sebepler ile gittiği dinsel, sosyal, kültürel vb. alanlarda birer merkez niteliğinde idiler. Bunların yanında çoğu zaman devletin de bölgedeki temsilcileri konumundadırlar. Bu minvalde Bektaşi tekkeleri de bulundukları coğrafyada belirli bir döneme kadar devleti temsil etmiş özellikle Balkan coğrafyasında Osmanlı’nın hoşgörü yüzü olmuşlardır. Ancak XIX. yüzyılda devletin Bektaşilere karşı değişen tutumu ve özellikle Bektaşi ahalinin yoğun olmadığı bölgelerdeki Sünni ve Gayri Müslim nüfusun da bu tarikat ile ilişkilerinde değişiklikler meydana getirmiştir. Değişen ilişkiler bağlamında tekke çevresindeki farklı itikatlara sahip halk tarafından çeşitli suçlamalara maruz kalmışlardır. Bektaşi tekkelerine karşı yapılan bu suçlamalardan en temel olanı; onların “muhalif-i şer’i” hareketlerde bulunmasıdır. Bu kavram çok geniş ve tartışmaya açık bir suçlamadır. Bununla birlikte Bektaşiliği suiistimal eden çok büyük bir kitlenin de olduğunu söylemekte yarar vardır. Bu büyük grubun içine genellikle tekke civarında oturan Sünni akaitli ahaliler, yine tekke civarında bulunan yerel devlet yöneticileri, ehl-i sünnet akaidindeki dini görevliler, diğer tarikat şeyhleri, ahali içinden âyan veya eşraftan kişiler olmakla birlikte bazen de civarda bulunan Hristiyan ahali bile girebilmekteydi. Tekkeler, bu grupların her biriyle ekonomik, sosyal ve dini etmenlere göre karşılıklı bir etkileşim içerisindeydiler. Bazı zamanlarda ise sadece çevre ile değil, tekke içinde şeyhlik atamaları, ekonomik ve dış kaynaklı nedenlerden dolayı problemler de çıkabildiği görülmektedir. Bu çalışmada, konuya geniş kapsamlı bir bakış sunmakta ve devletin Bektaşilere karşı değişen tutumu neticesinde tekkelerin sosyal çevre ile ilişkileri arşiv belgeleri ışığında analiz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Bektaşi, Tekke-Çevre ilişkisi, Gayrimüslim, Muhacir, Ehl-i Sünnet.

Bektashi Tekkes in the XIXth Century Balkan Geography: Local Relations and Socioeconomic Problems

Öz

Although tekkes were places where Sufi activities were carried out, they were an indispensable part of social life in the regions where they were located. Depending on the amount of their influence in the places where they existed, they were centres in religious, social, cultural, etc. fields to which the people went for various reasons. In addition to these, they were often the representatives of the state in the region. In this respect, Bektashi tekkes also represented the state in the geography where they were located until a certain period, and especially in the Balkan geography, they were the face of tolerance of the Ottoman Empire. However, in the XIXth century, the changing attitude of the state towards the Bektashis and the Sunni and non-Muslim populations, especially in regions where the Bektashi population was not dense, brought about changes in their relations with this sect. In the context of changing relations, they were subjected to various accusations by the people of different faiths around the tekke. The most fundamental of these accusations against the Bektashi tekkes was that they were engaged in "dissident-i shar'i" activities. This concept is a very broad and debatable accusation. However, it is worth mentioning that there was also a very large group of people who abused Bektashism. This large group usually included the Sunnite people living in the vicinity of the tekke, local state administrators, religious officials of the Ahl al-Sunnah faith, sheikhs of other sects, members of the local gentry or notables, and sometimes even Christians in the neighbourhood. The tekkes interacted with each of these groups according to economic, social and religious factors. At times, problems arose not only with the neighbourhood, but also within the tekke due to sheikh appointments, economic and external reasons. This study provides a comprehensive overview of the subject and analyses the relations of tekkes with the social environment as a result of the changing attitude of the state towards the Bektashis in the framework of archival documents.

Anahtar Kelimeler

Bektashi, Tekke-Environment Relationship, Non-Muslim, Muhajir, Ahl-i Sunna.

Kaynakça

• 1.Yayınlanmamış Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, AE. SABH.I., 195/13041, 5 Mart 1781 (H.09/03/1195)
• BOA, AE. SABH.I., 341/23803, 25 Ekim 1781 (H.07/11/1195)
• BOA, A.} MTZ.04. 53/42, 1 Mart 1898 (H.07/10/1315)
• BOA, A.} MKT. DV. 138/7, 28 Mart 1859 (H.23/08/1275)
• BOA, A.} MKT.MVL. 66/61, 21 Kasım 1853 (H.19/02/1270)
• BOA, A.} MKT.UM. 355/48, 27 Haziran 1859 (H.26/11/1275)
• BOA, BEO. 1064/79780, 5 Ocak 1898 (H.11/08/1315)
• BOA, BEO. 2184/163781, 4 Ekim 1903 (H.12/07/1321)
• BOA, BEO. 1942/145586, 29 Ekim 1902 (H.26/07/1320)
• BOA, BEO. 1340/100426, 14 Temmuz 1899 (H.05/03/1317)
• BOA, BEO. 2658/199276, 3 Eylül 1905 (H.03/07/1323)
• BOA, BEO. 2755/206563, 2 Şubat 1906 (H.07/12/1323)
• BOA, BEO. 2743/205667, 17 Ocak 1906 (H.21/11/1323)
• BOA, BEO. 2977/223245, 9 Ocak 1907 (H.24/11/1324)
• BOA, BEO. 2843/213208, 5 Haziran 1906 (H.12/04/1324)
• BOA, BEO. 3348/251061, 3 Temmuz 1908 (H.03/06/1326)
• BOA, C.EV. 374/18966, 27 Ağustos 1720 (H.22/10/1132)
• BOA, C.EV. 388/19690, 13 Kasım 1765 (H.29/05/1179)
• BOA, C.EV. 125/6240, 22 Aralık 1810 (H.25/11/1225)
• BOA, C.EV. 555/28003, 22 Ocak 1765 (H.29/07/1178)
• BOA, C.ML. 293/11998, 14 Haziran 1819 (H.20/08/1234)
• BOA, C.TZ. 145/7219, 25 Nisan 1819 (H.29/06/1234)
• BOA, C.ZB. 35/1717, 4 Mart 1840 (H.29/12/1255)
• BOA, DH. MUİ. 1/27, 22 Aralık 1909 (H.09/12/1327)
• BOA, DH.MKT. 2072/56, 30 Kasım 1895 (H.12/06/1313)
• BOA, DH.MKT. 1442/21, 24 Ağustos 1887 (H.04/12/1304)
• BOA, DH.MKT. 2191/24, 17 Nisan 1899 (H.06/12/1316)
• BOA, DH.MKT. 1294/60, 14 Eylül 1908 (H.17/08/1326)
• BOA, DH.MKT. 947/16, 16 Nisan 1905 (H.10/02/1323)
• BOA, DH. ŞFR. 294/68, 8 Ekim 1902 (H.5/07/1320)
• BOA, MF.MKT. 92/75, 19 Kasım 1886 (H.21/02/1304)
• BOA, ML. EEM. 81/5, 10 Nisan 1884 (H.13/06/1301)
• BOA, MVL. 372/11, 26 Ağustos 1861 (H.19/02/1278)
• BOA, MVL. 943/66, 16 Nisan 1862 (H.16/10/1278)
• BOA, MVL. 383/85, 5 Şubat 1862 (H.05/08/1278)
• BOA, MVL. 954/36, 4 Eylül 1862 (H.09/03/1279)
• BOA, MVL. 483/60, 24 Ekim 1865 (H.03/06/1282)
• BOA, ŞD. 287/20, 8 Ekim 1881 (H.14/11/1298)
• BOA, ŞD. 2107/6/20, 17 Ekim 1904 (H.07/08/1322)
• BOA, ŞD. 2752/34/01, 18 Ocak 1906 (H.22/11/1323)
• BOA, TFR.I.İŞ. 5/459, 7 Mart 1905 (H.30/12/1322)
• BOA, TFR.I.YN. 8/780, 1 Şubat 1904 (H.14/11/1321)
• BOA, Y.PRK.UM. 28/38, 3 Ekim 1893 (H.22/03/1311)
• BOA, ZB. 45/73, 13 Haziran 1903 (H.17/03/1321)
• 2. Telif Eserler
• Akdağ, Mustafa, (1995), Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celali İsyanları”, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Althusser, Louis, (2017), İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. (Çev. Alp Tümertekin). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Arsel, İlhan, (1993), Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına, İstanbul.
• Ay, Resul, (2008), Anadolu’da Derviş ve Toplum. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Ayar, Talip, (2005), Sahhaflar Şeyhizade Mehmed Esad Efendi’nin “Üss-i Zafer” Adlı Eserinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Bayındır, Abdullah, (2022), Osmanlı Piyade Eğitiminde Atış Talimleri, Paradigma Akademi.
• Bayraktar, Hilmi, (2007), “Kırım ve Kafkasya’dan Adana Vilayeti’ne Yapılan Göç ve İskânlar (1869–1907)”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 22, s. 405-434.
• Bein, Amit, (2013), Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti, (Çev. Bülent Üçpunar), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Demirtaş, Mehmet, (2009), “Kırım Savaşı ve 93 Harbi Sürecinde Osmanlı Memleketine Gelen Göçmenlerin Sevk ve İskânları”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 41, s. 215-238.
• Faroqhi, Suraiya, (2013), Anadolu’da Bektaşilik. (Çev. Işıl Karaelmas Erdem), İstanbul: Alfa Yayınları.
• Gündüz, İrfan, (1983), Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri. Ankara: Seha Neşriyat.
• Hasluck, F. William, (1928), Bektaşilik Tedkikleri. (Mütercim: Ragıp Hulusi), İstanbul: Devlet Matbaası.
• Hodgson, Marshall G.S. (2017). İslam’ın Serüveni, (Çev. Berkay Ersöz), Ankara: Phoenix.
• Işık, Zekeriya, (2015), “XIX. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Sosyo-Ekonomik Değişim Süreci ve Tarikatlar” Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 8, S. 2, s. 545-574.
• Kütükoğlu, Mübahat, (2000), “İlmühaber”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, S.22, s.295-300.
• Mardin, Şerif, (1992), Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim.
• Noyan, Bedri, (1987), Bektaşilik Alevilik Nedir. Ankara: Sanat Kitabevi.
• Ocak, A.Yaşar, (1992), “Bektaşilik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 5, s. 378.
• ______ (1991), “XIII.-XV. yüzyıllarda Anadolu'da Türk-Hıristiyan dini etkileşimler ve Aya Yorgi (Saint Georges) kültü”. Belleten, C. 55, S. 214, s. 661-674.
• Ricaut, Paul, (2012), Osmanlı İmparatorluğu’nun Halihazırının Tarihi (XVII. Yüzyıl). (Çev. Halil İnalcık-Nihan Özyıldırım), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Saydam, Abdullah, (2019), “Muhacir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ek 2: s. 288-290.
• Soyyer, A. Yılmaz, (2004), “Arşiv Belgeleri Işığında II. Meşrutiyet Döneminde Bektaşilik”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, S. 12, s. 97-109.
• Süreyya, Mehmed, (1996), Sicil-i Osmani, 1, (Haz. Nuri Akbayar), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Ulusoy, A. Celalettin, (1986), Hacı Bektaş-ı Veli ve Alevi-Bektaşi Yolu. Hacıbektaş: Akademi Yayınları.
• Urhan, V. Cemil, (2021), Kosova’ya Yapılan Çerkes Göçü ve İskânı (1864-1865), Belleten, C. 85, S. 304, s. 991-1024.
• Yıldırım, Rıza, (2009), “Hacı Bektaş Veli ve İlk Osmanlılar: Âşıkpaşazâde’ye Eleştirel Bir Bakış”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 51, s. 107-146.