ÇARLIK RUSYA'SI İKTİDARININ DİN POLİTİKASI: AZERBAYCAN ÖRNEĞİ

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 1, 53 - 78, 30.12.2022

Cengiz Mürsel

Öz

I. Petro’nun vasiyetini kendilerine siyasi ideoloji edinen Çarlık otoritesi “Parçala ve Hükmet” politik yaptırımlarla Güney Azerbaycan’ın yerel yönetimi han, emir ve sultanları savaşlarla bazen de sulh yani (korku psikolojisiyle) anlaşmaya zorladılar. Çarlık, Ortodoks inancının yaygınlaşması sürecinde genelde İslam’ı, özelde ise örgün ve yaygın İslam müesseslerini (mescitler, medreseler, mektepleri) ve din adamlarını yönetim için önemli tehdit olarak gördüler.
Araştırmanın amacı, Çar iktidarının Azerbaycan toplumunda yayılma ve kolonileşme sürecinde ilmine, kişiliğine saygı duyulan, sözü dinlenilen, hürmet edilen ve toplumda Hanların yanlarında ve devlet yönetiminde önemli nüfuza/kimliğe sahip din hadimlerinin halk arasında değerlerini düşürmek için izledikleri siyasi-hukuki, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik yaptırımları tespit etmektir. Çalışmada, Çarlığın Güney Azerbaycan’da dinî politik yaptırımları Kazak ve Türkmenistan toplumundan farklı olduğu, ayrıca yayılmacı ve merkeziyetçi Provaslav Hristiyan anlayışı çerçevesinde diğer Hıristiyan topluluklara ve din adamlarına siyasi, ekonomik, sosyal ve birçok alanda geniş imtiyazlar tanıdığı halde, çoğunluğu Müslüman olan tebaanın ve din adamlarının idari, hukuki, ekonomik ve sosyal alandaki yetkilerinin sınırlandırmaya gidildiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çarlık, Güney Kafkasya, Hanlıklar, İslam Eğitimi, Din Görevlileri, Çarlık, Güney Kafkasya, Hanlıklar, İslam Eğitimi, Din Görevlileri,

Kaynakça

• Abdullayev, K. (2017). Divanuʼl-Memnȗn’a Göre Hasan Alkadârî’nin Hayatı, İlmî Kişiliği ve Kafkasya’daki Faaliyetleri. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(2), 109-134.
• Abdullayev, K. (2020). Kuzey Azerbaycan’da Hicret ve Muhâcir Âlimler. 5. Uluslararası Öğrencilik Sempozyumu Bildiriler Kitabıİkinci kitap, Din-Tarih-Sosyoloji, 2-38.
• Abdullayev, M. (2005). Hanlıklar ve Rus Müstemlekeçiliyi Dövründe Şimal Azerbaycan’da Agrar Münasibetler (XIX esirn 40-cı illerine kadar. Bakü: Adioğlu.
• Ağasiyev, İ. (2010). Kafkas’ta Alman Meskenlerinin Yaranması Ve Onun Regional Hususiyetleri (Şimali Kafkas Ve Gürcistan’ın Numunesinde). Bakü.
• Ahmedov. (2010). Azerbaycan Tahsilinin İnkişaf Strategiyası. Bakü: Elm Neşriyatı.
• Aliyev, F. (1960). XVIII asrın ikinci yarısında Şimali Azerbaycan Şehirleri. Bakü.
• Aliyev, F. M. (1964). XVIII Asrın Birinci Yarısında Azerbaycan’da Ticaret (Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Neşriyyatı). Bakü. Aşurbeyli, S. (1992). İstoriya Goroda Baku, Period Srednevekovya. Bakü: Azerneşr.
• Aydoğmuşoğlu, C. (2017). Savefi Devleti Tarihi(1501-1736), (2. bs). Ankara: Gece Kitapliği.
• Azerbaycan Dilini İzahlı Lügati (C. 3). (2006). Bakü: Şark-Qarb.
• Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi (C. 10). (1987). Bakü.
• Azerbaycan Tarihi (C. 2). (1964). Bakü
• Azerbaycan Tarihi (C. 2). (2007a). Elm Neşriyat.
• Azerbaycan Tarihi (C. 3). (2007b). Bakü: Elm Neşriyat.
• Babaşlı, M. (2007). Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyet’e Katkıları Sempozyumu, (217-224).
• Bakıhanov, A. A. (2010). Gülüstan’i-İrem”. Bakü: Hatun Plyus.
• Baykara, H. (1966). Azerbaycan’da Yenileşme Hareketleri XIX yüzyıl. Ankara.
• Baykara, H. (1975). Azerbaycan İstiklâl Mücadelesi Tarihi. İstanbul: Gençlik Basımevi.
• Bünyadov, Z. (2007). Dinler Tarıkatlar Mezhepler. Bakü: Şark_Qerb.
• Bünyadov, Z., & Yusifov, Y. (2007). Azerbaycan Tarihi, (En Kadim Zamanlardan XX asra kadar) Bakü 1993 (C. 2). Bakü: Azer Neşir. Caferoğlu, A. (1932). Azerbaycan Edebiyatında İstiklal Mücadelesi İzleri, Azerbaycan Yurt Bilgisi. İstanbul: Burhaneddin Matbaası.
• Caferoğlu, A. (1940). Azerbaycan. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Ceferzade, E., Geniyev, S., Alışov, R., & Resulov, S. (1994). Şamahı. Bakü.
• Çaycıoğlu, S. O. (2018). usya’nın Kafkasya Siyaseti: General Paskeviç’in Başkomutanlığı Dönemi (1827-1831) (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmalar Enstitüsü.
• Çelebi, E. (1985). Seyahetname (C. 7). İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Dubrovin, Nikolai Fedorovich. (1866). Zakavkaze ot 1803-1806 goda. S.Petersburg.
• Dubrovin, Nikolay Fedoroviçорович. (1871). İstoriya vaynı i bıladıçestvaya russkix ba Kafkaze (C. 1). Moskova: S.Petersburg.
• Ehedov, A. (1991). Azerbaycanda Din ve Dini Tesisatlar. Bakü: Azerbaycan Dövlet Neşriyatı.
• Ehmedov, E. M. (1967). Abbasağa Bakıhanov ve Onun Dünya Görüşü (C. 1). Bakü.
• Eliyarlı, S. (2009). Azerbaycan Tarihi: Uzag Keçmişden 1870’ci İle Kadar. Bakü: Çırag Neşriyyatı.
• Ezizov, T. (1997). Azerbaycan XX. Esrin Evvellerinde. İstanbul: Zaman.
• Ferhadov, A. (2014). XX. Asrın Başlarında Azerbaycan’da İslam, Düşünce, Eğitim Ve Islahat. 78(281), 273-286.
• Gurbanov, A. (2001). Azerbaycan’da Şeyhülislamlık. Marmara Üiversitesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi Ve Sanatları Anabilim Dalı.
• Hasanov, B. (2007). Sovyet Kuşağından Sovyet Sonrası Kuşağına Azerbaycan’da Din (Doktora Tezi). Marmara Üiversitesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı Din Sosyolojisi Bilim Dalı.
• Hesenli, S. (2000). Azerbaycan İntibahı Dövründe “Elim Evleri” ve Medreseler Elm Merkezi Kimi, Kafkasya’da İslam Medeniyeti. İstanbul.
• Heyet. (1960). Azerbaycan Edebiyat Tarihi (C. 2). Bakü: Azerbaycan SSR Elmler Akademisi Neşriyatı.
• Heyet. (2010). Azerbaycan Tarihi ( XIX-XXI asrın evveli). Bakü: Bakü Üniversitesi Neşriyat.
• Hüseynli, R. (1996). Azerbaycan Ruhaniyi XYIII sonu- XIX yüzyılın Ortalarında. Bakü.
• Ilgar, İ. (1990). Rusya’da Birinci Müslüman Kongresi. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• İbişov, S. (2012). Quba Hanlığı, Ahali Tarihi ve Azatlık Muharebesi. Bakü.
• İrevan Hanlığı. (2010). Bakü.
• İsmailov, M. (2014). İlk çağlardan XX. Yüzyıl Başlarına Kadar Azerbaycan Tarihi (V. Kurban, Çev.). İstanbul: İQ Kültür Sanat Yayıncılığı.
• İşipek, A. R., & Aydemir, O. (2006). 1770 Çeşme Deniz Savaşı—1786-1774 Osmanlı Rus Savaşları. İstanbul: Denizler kitabevi.
• Lapıdus, I. M. (1996). Modernizme Geçiş Sürecinde İslam Dünyası (İ. S. Üstün, Çev.). İstanbul.
• Leviatov, V. N. (1948). Оçerki İz İstorii Azerbaydjana, v XVIII Veke. Bakü.
• Mehmetov, İ. (2009). Türk Kafkasyası’nda Siyasi ve Etnik Yapı Eski Çağlardan Günümüze Azerbaycan Tarihi, (E. Necef & Ş. Necefov, Çev.). İstanbul: Ötüken Yay.
• Memmedli, B., & Çingizoğlu, E. (2013). Urmiya Hanlığı. Bakü: Mütercim.
• Merdanov, M. (2011). Azerbaycan Tahsil Ansiklopedisi (C. 1). Bakü: Tehsil neşriyat.
• Mustafayev, T. (1986). XVII Asrın Birinci Yarısında Azerbaycan’da Rus Meylinin Canlanması. Bakü: Elm.
• Mustafazade, T. (2005). Gece Hanlığı. Bakü: Elm.
• Nesibli, N. (2002). Osmanlı Savafi Savaşları, Mezhep Meselesi Ve Azerbaycan. İçinde Türkler (C. 6, ss. 893-898). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Nimet, K. A. (1987). Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: T.T.K.Y.
• Nusretoğlu, T. (2017). Azerbaycan’da Rus kilisesi ve Rusçuluk faaliyetleri (1828—1905). Istanbul: Ötüken Neşriyat.
• Önkal, A. (2010). Resulullah’ın İslam’a Davet Metodu (19. bs). Konya: Kitap Dünyası Yayınları.
• Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy İmperii s 1649 goda, T. XLVII, D.50680. (1872). S.Petersburg.
• Qafarova, S., & Gerayzade, E. (2020). Yeni Azerbaycan Edebiyyatı (19 Asr—20 Asrın Evvelleri) (1. bs). Ertem Kafkars Eğitim Yayınları.
• Qarayev, E. (2005). Azerbaycan XVIII Asr Rus ve Qerbi Avrupa Seyyahlarının Tasvirinde. Bakü.
• Quliyev, V. (2000). Gence-Karabağ, Mufassal Defteri. Bakü: Şuşa Neşriyatı.
• Resulzade, Mehmet Emin. (1990). Azerbaycan Cumhuriyeti (Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti). İstanbul.
• Resulzade, Memmed Emin. (t.y.). Kafkasya Türkleri”, Türk Yılı 1928. Türk Ocakları Merkez Heyeti Neşri.
• Sadıgov, R. (2018). Çar ı. Aleksandr Döneminde Rusya’nın Azerbaycan’da İşgalcilik Siyaseti. Karadeniz Araştırmaları, 15(59), 48-82.
• Smirnov, N. A. (2013). Sovyet Rusya’da İslam Tarihi İncelemeleri (2. bs; A. Berberoğlu, Çev.). İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
• SÜleymanlı, E. (2006). Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Süleymanlı, M. (2011). Azerbaycan Kültüroloji Fikir Tarihinden (XX Asrın Evvelleri). Bakü.
• Sümbül, T. (1990). Azerbaycan Dosyası I. Ankara: Kök yayınları.
• Swıetochowskıs, Tadeusz. (1988). Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920 (1. bs; N. Mert, Çev.). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Swietochovski, Tadeusz. (2000). Rusiya ve Azerbaycan, Serhedyanı Bölge Keçid Dövründe (L. Mirceferova & B. Hacıyev, Çev.). Bakü: Hazar Üniversitesi Neşriyatı.
• Şamil Fetullayev & Fiqarov. (2006). Azerbaycan’ın Qadim Mescitleri. Dövlet ve Din İçtimai Fikir Toplusu.
• Türker, Ö. (2017). Rusların Gence’yi İşgali (4 Ocak 1804). İçinde A. Demir, K. Tuba, & E. Erdoğan (Ed.), Türk Tarihine Dair Yazılar II (1. bs, ss. 93-104). Ankara: Gece Kitapliği.
• Umudlu, V. (2004). Şimali Azerbaycan’ın çar Rusya’sı tarafından işgali ve müstemlekeçilik aleyhine Mübarezesi (1801-1828. Bakü. Yeşilot, O. (2015). Ateş Çemberinde Azerbaycan. İstanbul: Yeditepe.
• Yunusov, A. (2004). Azerbaycanda İslam. Bakü: