Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Bulunan Mimar Sinan Camilerinde Korumaya Yönelik Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 2 - ARALIK 2023 SAYISI, 167 - 197, 25.12.2023

Tuba Nur Olğun

https://doi.org/10.47898/ijeased.1308461

Öz

Mimar Sinan eserleri, uluslararası ve ulusal yasa ve tüzüklerle korunması gerekli kültür varlıkları içinde yer alan önemli yapılardır. Bu eserler içinde cami işlevli yapılar, içinde bulundukları yapı grupları ve yerleşim dokularında birer odak konumunda olan simgesel nitelikli eserler olarak öne çıkmaktadır. Günümüzde Türkiye sınırları içinde özellikle İstanbul, Edirne ve Bursa’da yoğunlaşan bu yapılardan Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde de bulunmaktadır. Ancak bu bölgelerdeki Mimar Sinan camileri, özellikle Osmanlı Devleti’ne başkentlik yapan kentlerdeki eserlere nazaran koruma bağlamında daha kısıtlı bir literatüre sahiptir. Bu durum söz konusu yapıların doğru şekilde korunması ve geleceğe aktarılması bakımından önemli bir eksiklik oluşturmaktadır. Ayrıca incelen Mimar Sinan camilerinin tamamının birlikte ele alındığı, korumaya yönelik çalışma sayısı da oldukça azdır. Bu bağlamda çalışmanın amacı, söz konusu bölgelerde yer alan Mimar Sinan eseri camileri koruma açısından incelemek ve buradan hareketle gelecek nesillere bütüncül ve sürdürülebilir bir koruma anlayışı ile aktarılmalarını sağlamaktır. Bu kapsamda Mimar Sinan’ın Erzurum, Van ve Diyarbakır illerindeki altı camisi ele alınmıştır. Çalışma yöntemi yapılarla ilgili literatür araştırmaları ve yerinde gözlemlerle birlikte koruma bakımından belirlenen çevresel ve fiziksel parametrelerin her yapı için değerlendirilmesi ve bunların sonucunda elde edilen verilerden oluşmaktadır. Sonuç olarak sunulan önerilerle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerindeki Mimar Sinan eserlerinin koruma sorunlarına çözüm getirebilmek ve bu değerli yapıların önemine dikkat çekmek hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mimar Sinan, Koruma, Erzurum, Van, Diyarbakır.

A Conservation Study of Architect Sinan’s Mosques in Eastern and Southeastern Anatolia

Öz

Architect Sinan's works are important structures that are among the cultural assets that need to be protected by international and national laws and regulations. Among these works, structures with a mosque function stand out as symbolic structures that are a focal point in the building groups and settlement patterns in which they are located. Today, these structures, which are concentrated in Istanbul, Edirne and Bursa within the borders of Turkey, are also found in the Eastern and Southeastern Anatolian Regions. However, Architect Sinan’s mosques in these regions have a more limited literature in terms of protection, especially compared to the works in the cities that were the capital of the Ottoman Empire. This situation constitutes an important deficiency in terms of the correct protection of these structures and their transfer to the future. In addition, the number of studies in which all of the Architect Sinan’s mosques in the mentioned regions are considered together in terms of protection is very low. In this context, the aim of the study is to examine the mosques of Architect Sinan in terms of conservation and to ensure that they are transferred to future generations with a holistic and sustainable understanding of conservation. Within this scope, six mosques of Architect Sinan located in the provinces of Erzurum, Van and Diyarbakır have been examined. The working method consists of the evaluation of the environmental and physical parameters determined in terms of conservation for each building and the data obtained as a result of these, together with literature research on the buildings and on-site observations. As a result, with the suggestions presented, it is aimed to bring solutions to the conservation problems of the works of Mimar Sinan in the Eastern and Southeastern Anatolia Regions and to draw attention to the importance of these valuable structures.

Anahtar Kelimeler

Architect Sinan, Conservation, Erzurum, Van, Diyarbakır.

Kaynakça

• Ağaoğlu, S. (2007). Van Şehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rolü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 35, 311-339.
• Akdağ, A. (2006). Şûrâ-yı Devlet Belgelerinde Erzurum (1893- 1897). Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Altundağ, M. ve Erdöl, H. (2019). Kentsel Dönüşüm Alanlarında Tescilli Yapılar: Erzurum Modeli. 21.05.2023 tarihinde https://www.skb.gov.tr/kentsel-donusum-alanlarinda-tescilli-yapilar-erzurum-modeli/ adresinden alındı.
• Aslanapa, O. (1988). Mimar Sinan'ın Hayatı ve Eserleri. Ankara, Türkiye: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Aslanapa, O. (1992). Mimar Sinan. Ankara, Türkiye: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Belli, O. (1975). Doğu Anadolu’da Yeni Arkeolojik Keşifler: Van-Yedisalkım (Put) Köyü Boyalı Mağara Resimleri. Tarih Dergisi, 28-29, 1-40.
• Belli, V. E. (2009). Van Hüsrev Paşa Camisindeki Taş, Çini ve Kalem İşi Süslemelerin Bozulma Nedenleri. Yüksek Lisans Tezi, Kadir Has Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Benian, E. (2011). Mimar Sinan ve Osmanlı Cami Mimarisinin Gelişimindeki Rolü. Bilim ve Teknik, Ocak 2011, 40-47.
• Bozal, M. (2015). Erzurum Lala Paşa Cami Rölöve Restorasyon Restitüsyon Projesi, Envar Mimarlık, Ankara.
• Çobanoğlu, A. V. (2003). Lala Mustafa Paşa Külliyesi. 20.05.2023 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/lala-mustafa-pasa-kulliyesi--erzurum adresinden alındı.
• Daşdağ, F. E. (2013). Diyarbakır Melek Ahmet Paşa Camii Çinileri. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 12(45), 270-280.
• Erder, C. (2022). Tarihi Çevre Algısı. (Ed: Y. D. Aktaş, F. D. Akyıldız). İstanbul, Türkiye: YEM Yayın.
• Ergüvenç, M. Y. (2020). İslam Mimarlık Sanatı, Doğuşu, Gelişimi, Bugününe Bir Bakış. İstanbul, Türkiye: Puslu Yayıncılık.
• Erzen, A. (1992). Doğu Anadolu ve Urartular. Ankara, Türkiye: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Erzen, J. N. (2005). Mimar Sinan, Estetik Bir Analiz. İstanbul, Türkiye: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1999). İstanbul'da son devir Bizans mimarisi. 20.05.2023 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/istanbul adresinden alındı.
• Eyice, S. (2014). Hüsrev Paşa Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 19, 49-51.
• Google Earth (2023). Erzurum, Van ve Diyarbakır hava fotoğrafları. 28.05.2023 tarihinde https://earth.google.com/web/search/do%c4%9fu+anadolu/@38.66460511,39.198152,1052.91726184a,36283.90198898d,35y,0h,0t,0r/data=CigiJgokCZ5XVIu6WkNAESjEld5oT0NAGVQm7wwkqENAIQ7K9giWikNA adresinden alındı.
• Günay, R. (2010). Mimar Sinan. İstanbul, Türkiye: YEM Yayın.
• Gündoğdu, H., Bayhan, A. ve Arslan, M. (2010). Sanat Tarihi Açısından Erzurum. Erzurum, Türkiye: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• Güneş, G. A. (2014). Hassa Mimarlar Ocağı ve Mimar Sinan. Tarih Okulu Dergisi, 7(8), 375-391.
• Harmankaya, N. Ç. A. (2018). Mimar Sinan Camilerinde Sembolizm Üzerine Bir Değerlendirme. Sanat Tarihi Yıllığı, 27, 1-37.
• Haspolat, Y. K. (2021). Diyarbakır Behrampaşa Camii. 21.05.2023 tarihinde https://www.academia.edu/50220474/Diyarbak%C4%B1r_Behrampa%C5%9Fa_camii adresinden alındı.
• Hersek, C. M. (1990). Osmanlı İmparatorluğunda Mimarlar ve Yapı Esnafı. İslami Araştırmalar Dergisi, 4, 42-48.
• ICOMOSTR, (2023a). Venedik Tüzüğü. 05.02.2023 tarihinde http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0243603001536681730.pdf adresinden alındı.
• ICOMOSTR, (2023b). ICOMOS Türkiye Mimari Mirasi Koruma Bildirgesi “2013”. 04.08.2023 tarihinde http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0784192001542192602.pdf adresinden alındı.
• Karaca, N. (2014). Diyarbakır Kent Dokusunun Osmanlı Dönemindeki Gelişimi. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12, 47-67.
• Kocaman, İ., Okuyucu, D. ve Kazaz, İ. (2017). Tarihi Yığma Yapıların Dinamik Davranışlarının Hesabında Gerekli Malzeme Özelliklerinin Tayini: Lala Paşa Cami Örneği. Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu, 2-4 Kasım 2017, Trabzon, 1-10.
• Kocaman, İ., Okuyucu, D. ve Kazaz, İ. (2019). Tarihi yapı Malzeme Özelliklerinin Belirlenmesinde Yeni Bir Yöntem Önerisi: Lala Paşa Camii Örneği. Teknik Dergi , 30(3) , 9125-9146.
• Köşklü, Z. ve Çınar, S. (2010). Erzurum’da Osmanlı Dönemi Hamamları. Sanat Dergisi, 18, 117-136.
• Kuban, D. (2021). Osmanlı Mimarisi. İstanbul, Türkiye: YEM Yayın.
• Kuran, A. (1969). Anadolu Medreseleri. Ankara, Türkiye: ODTÜ Mİmarlık Fakültesi Yayını.
• Kuran, A. (1973). Mimar Sinan'ın İlk Eserleri. Belleten, 37(148), 533-544.
• Kuran, A. (1986). Mimar Sinan. İstanbul, Türkiye: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Mülayim, S. (1989). Sinan ve Çağı. İstanbul, Türkiye: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Özcan, A. (1998). Mimar Sinan’a Siparişte Bulunanlar: Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. İstanbul, Türkiye: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını.
• Özdemir, M. C. (2011). Osmanlı Salnamelerine göre Diyarbakır 1869/1905. Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Öztürk, Ş. (2019). Van Hüsrev Paşa Külliyesi Hanı Kazı-Rölöve- Restitüsyon Ve Restorasyon Koruma Projesi Hakkında Bir Araştırma. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13(69), 448-466.
• Öztürk, Ş. (2020). Van Hüsrev Paşa Külliyesi Camii Koruma ve Onarım Çalışmaları. Turkish Studies, 15(2), 1237-1268.
• Öztürk, Ş. (2021). Van Hüsrev Paşa Külliyesi Mimari Süsleme ve Onarımı. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 27(46), 23-43.
• Polat, M. (2020). Mimar Sinan Dönemi Camileri İçerisinde Yer Alan Diyarbakır İskender Paşa Caminin Önemi ve Koruma Sorunları. Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Diyarbakır.
• Sağıroğlu, U. (2021). Lala Mustafa Paşa Camii fotoğrafları. 21.05.2023 tarihinde https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/erzurum/gezilecekyer/lala-pasa-camisi adresinden alındı.
• Sevinçli, B. G. (2022). Türkiye’de İslam Şehirlerinin Şehircilik Anlayışı Ve Dönüşümü: Doğu ve Güneydoğu Anadolu Örnekleri. Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Sönmez, Z. (1988). Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı. İstanbul, Türkiye: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sözen, M. (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi. İstanbul, Türkiye: Diyarbakır’ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayını.
• Şeşen, R. (1988). Mimar Sinan ile İlgili Yazmalar: Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı. İstanbul, Türkiye: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Mevzuat Bilgi Sistemi (2023). Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu. 05.02.2023 tarihinde https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=2863&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5#:~:text=Yap%C4%B1lacak%20tespitlerde%2C%20k%C3%BClt%C3%BCr%20ve%20tabiat,gerekli%20k%C3%BClt%C3%BCr%20varl%C4%B1%C4%9F%C4%B1%20olarak%20belirlenir adresinden alındı.
• T. C. Erzurum Valiliği (2019). Lalapaşa Camii. 21.05.2023 tarihinde http://www.erzurum.gov.tr/lalapasa-camii adresinden alınmıştır.
• T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı (2017). Van. 30.05.2023 tarihinde https://van.ktb.gov.tr/#:~:text=Van%2C%20d%C3%BCnya%20%C3%BCzerinde%2C%2042%20derece,ndeki%20Van%20G%C3%B6l%C3%BC%20kapal%C4%B1%20havzas%C4%B1ndad%C4%B1r. adresinden alınmıştır.
• T. C. Vakıflar Genel Müdürlüğü (2022). Diyarbakır-Sur Hadım Ali Paşa Camii, Şafiiler Kısmı Ve Şadırvanı. 21.05.2023 tarihinde https://www.vgm.gov.tr/ihaleler/diyarbakir-sur-hadim-ali-pasa-camii-safiiler-kismi adresinden alınmıştır.
• Top, M. (2011). Diyarbakır Ulu Camii ve Müştemilatı: Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi. Diyarbakır, Türkiye: Diyarbakır Valiliği Yayını.
• Uluçam, A. (2000). Orta Çağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı. Ankara, Türkiye: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uluçam, A. (2001). Eski Van Hüsrev Paşa Külliyesi kazısı. V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu (s.23-31). Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Uşma, G. (2018). Geleneksel Van Evlerinin Mimari Özellikleri. Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Ülgen, A. S. (2018). Erzurum Lala Mustafa Paşa Camii Rölöve Krokileri, Fotoğraflar ve Çizimler. SALT 21.05.2023 tarihinde https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/85542 adresinden alınmıştır.
• Yenişehirlioğlu, F. ve Madran, E. (1989). Mimar Sinan Yapıları. Ankara, Türkiye: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Yeşilbaş, E. (2015). : Diyarbakır’da Osmanlı Dönemi Şehir-Içi Hanları Üzerine Değerlendirme. Belleten, 79(286), 877-900
• Yetkin E. G. ve Koç, İ. (2022). Taşınmaz Kültür Varlıklarının Tarihi Değerinin Belirlenmesinde Kullanılacak Analitik Bir Model Önerisi. Artium, 10(1), 36-44.
• Yıldırım, M. ve Oğuz, G. P. (2018). Osmanlı Klasik Mimarisi Ve Mimar Sinan’ın Diyarbakır Camileri: Tasarım & Koruma. İstanbul, Türkiye: Birsen Yayınevi.
• Yılmazçelik, İ. (2014). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840). İstanbul, Türkiye: Türk Tarih Kurumu.
• Zaman, M., Sevindi, C. ve Birinci, S. (2018). Tarihi Yolların Buluştuğu Erzurum Şehrindeki Beşeri Turistik Eserler. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(Özel Sayı), 581-601.