Hadrianopolis Kiliseleri Zemin Mozaiklerindeki Haç ve Haçvari Motifler

Yıl 2023, Sayı: 16, 389 - 408, 03.11.2023

Ercan Verim Ersin Çelikbaş

https://doi.org/10.26658/jmr.1376869

Öz

Hadrianopolis’te geçmişten günümüze kadar yapılan kazı çalışmalarıyla üç kilise ortaya çıkarılmıştır. Erken Bizans Dönemi’ne tarihlenen bu kiliseler; Hadrianopolis Khora Kilisesi, Dört Nehir Kilisesi ve Kuzeybatı Nekropol Kilisesi olarak adlandırılmaktadır. Kiliselere değer katan en önemli özelliklerinden biri, zeminlerinin Erken Bizans dönemi süsleme karakterini yansıtan mozaiklerle bezenmiş olmalarıdır. Yukarıda adı geçen üç kilisenin zemin mozaiklerinde bazıları büyük bazıları küçük boyutlu, farklı türde haç motifleri görülmektedir. 427 tarihli Theodosius Novellası ve 6. yüzyıldaki Iustinianus Kodeksi’nde zeminde haç motifi yapımı yasaklanmasına rağmen, 5.-6. yüzyıl arasına tarihlenen Hadrianopolis zemin mozaiklerinde, haç motiflerinin işlenmiş olması oldukça dikkat çekicidir. Hadrianopolis mozaiklerinde haç motiflerinin yapılması, dönemin mozaik sanatçılarının haç motifi yapmaktan kendini alıkoyamadıklarıyla açıklanabilir. Ayrıca imparatorluk ve kilise tarafından alınan kararların kentteki geçerliliği ve uygulanabilirliğini de tartışmaya açmaktadır. Bu çalışmada, Hadrianopolis zemin mozaiklerindeki haç-haçvari motiflerin biçimsel özellikleri ve tipolojisi ele alınmış, farklı coğrafyalardaki benzer örneklerle karşılaştırılarak motiflerin stilistik özellikleri değerlendirilmiştir. Kiliselerin tarihlendirme sorunsalına da yardımcı olan haç ve haçvari motiflerinin detaylı açıklanarak tanıtılması, bölge arkeolojine olduğu gibi Bizans mozaik sanatına da katkı sunacaktır.

Anahtar Kelimeler

Bizans, Hadrianopolis, kilise, mozaik, haç

Cross and Cruciform Motifs on the Floor Mosaics of the Churches in Hadrianopolis

Öz

Three churches were discovered during the excavations carried out up to now in the Hadrianopolis. These churches dated to the Early Byzantine Period are called Hadrianopolis Chora Church, Four Rivers Church and Northwest Necropolis Church. One of the most important features that add value to the churches is that their floors are decorated with mosaics reflecting the ornamental character of the Early Byzantine Period. In the floor mosaics of the three churches mentioned above, various types of cross motifs can be seen, some large and some small. Although the making of the cross motif on the floor was prohibited in the Novella Theodosius dated 427 and Codex Iustinianus dated 6th century, its quite remarkable that the cross motifs were embroidered in the Hadrianopolis floor mosaics. The fact that the cross motifs are being made in Hadrianopolis mosaics can be explained by the fact that mosaic artists of this period could not refrain from making cross motifs. It also opens up discussion about the validity and applicability of the decisions taken by the empire and the church. In this study, the formal characteristics and typology of the cross and cruciform motifs in the Hadrianopolis floor mosaics were taken up and the stylistic features of the cross and cruciform motifs were evaulated by comparing them with similar examples in different regions. The detailed explanation and introduction of the cross and cruciform motifs, which also helps with the problem of dating the churches, can contribute to the Byzantine mosaic art as well as to the archeology of the region.

Anahtar Kelimeler

Byzantine, Hadrianopolis, church, mosaic, cross

Kaynakça

• Akaslan et al. 2015 M. Akaslan - D. Demirci - Ö. Perçin - G. Labarre, “L’église paléochrétienne de Bindeos (Pisidie)”, Anatolia Antiqua (Eski Anadolu) XXIII, 151-178.
• Arav et al. 1990 R. Arav - L. di Segni - A. Kloner, “An Eight Century Monastery near Jerusalem”, Liber Annuus 40, 313-320.
• Arinat 2014 M. Arinat, “Byzantine glass Mosaics excavated from the “Cross Church”, Jerash, Jordan: an Archaeometrical Investigation”, Mediterranean Archaeology and Archaeometry 14/2, 43-53.
• Avi-Yonah 1933 M. Avi Yonah, “Mosaic Pavements in Palestine”, QDAP 2, 136-181.
• Avşar 2010 L. Avşar, “Antik Yunan Seramiklerindeki Haç ve Çarkıfelek Simgeleri ve Bunların Avrasya, Anadolu ve Mezopotamya Kültürlerindeki Muhtemel Kaynakları”, Mukaddime 3, 115-141.
• Balty 2001 H. Balty, “Doro Levi, “Antioch Mosaic Pavement”: Cinquante ans Après”, Byzantion 71/2, 303-324.
• Belis 2016 A. Belis, Roman Mosaics in the J. Paul Getty Museum, Los Angeles.
• Blume - Frier 2016 F. H. Blume - B. W. Frier, The Codex of Justinian: A New Annotated Translation, with Parallel Latin and Greek Tekt, Vol. I, Cambridge.
• Britt 2003 K. C. Britt, Mosaics in the Byzantine Churches of Palestine: Innovation or Replication, Unpublished PhD Thesis, Department of History of Art, Indiana University.
• Brubaker - Haldon 2001 L. Brubaker - J. Haldon, Byzantium in the Iconoclast Era (ca 680-850): The Sources: An Annotated Survey, Aldershot- Burlington USA-Singapore-Sydney.
• Budde 1969 L. Budde, Antike Mosaiken In Kilikien: Band I, Frühchristliche Mosaiken in Misis-Mopsuhestia, Recklinghausen.
• Buzov 2011 M. Buzov, “The Early Christian Mosaics with Inscription in Croatia”, M. Şahin (ed.), 11th International Colloquium on Ancient Mosaics, Bursa, 171-192.
• Campbell 1979 S. D. Campbell, “Roman Mosaic Workshops in Turkey”, AJA 83/3, 287-292.
• Can 2009 B. Can, “Erzincan Altıntepe Church With Mosaic”, JMR 3, 5-13.
• Cimok 2000 F. Cimok, Antioch Mosaics, İstanbul.
• Clement 1886 C. E. Clement, A Handbook of Christian Symbols and Stories of the Saints, Boston.
• Cormack 1977 R. Cormack, “The Arts during the Age of Iconoclasm”, A. Bryer - J. Herrin (eds.), Iconoclasm, Birmingham, 35-44.
• Çelik 2021 Ö. Çelik, “İncirli Köyü Martyrium Mozaikleri ve Hatay Mozaikleri Arasındaki Yeri”, JMR 14, 53-77.
• Çelikbaş - Verim 2021 E. Çelikbaş - E. Verim, “Hadrianoupolis Kuzeybatı Nekropol Kilisesi’nin Bema ve Apsis Mozaikleri”, JMR 14, 79-99.
• Daloğlu 2011 E. Ö. Daloğlu, Anadolu’da Erken Bizans Dönemi Figürlü Zemin Mozaikleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale
• Dalton 1911 O. M. Dalton, Byzantine Art and Archaeology, Oxford.
• Décor I C. Balmelle – M. Blanchard Lemée – J. Christophe – J.-P. Darmon – A.-M. Guimier Sorbets – H. Lavagne – R. Prudhomme – H. Stern, Le Décor géométrique de la mosaïque romaine I, Paris, 1985.
• Décor II C. Balmelle – M. Blanchard-Lemée – J.- P. Darmon – S. Gozlan – M. P. Raynaud, Le Décor géométrique de la mosaïque romaine II, Paris, 2002.
• Demirer 2017 Ü. Demirer, Pisidia Antiokheiası Büyük Bazilika Taban Mozaikleri, Balti.
• Donceel-Voute 1988 P. Donceel-Voute, Les Pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban: Décor, archéologie et liturgie, Louvain.
• Eliüşük - Karakaş 2022 M. Eliüşük - G. Karakaş, “Paphlagonia Hadrianopolisi’nde Kare Planlı Yapıda Bulunan Pontic Sigillata Grubu Seramikleri”, TÜBA-AR 30, 203-220.
• Eser 2011 E. Eser, Kelenderis Agora Bazilikası Zemin Mozaiği Üzerindeki Hayvan Betimlemeleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Eser 2020 M. A. Eser, Bizans Maden Sanatı: Dini Törenlerde Kullanılan (Litürjik) Eşyalar, Ankara.
• Evcim 2023 S. Evcim, “Eskişehir ve Çevresindeki Bizans Dönemi Yapıları”, AÜSBD 23/1, 325-352.
• Fǎrcaş et al. 2015 C. P. Fǎrcaş - V. Cristie - S. Fǎrcaş - T. M. Ursu - A. Roman, “The Symbolism of Garden and Orchard Plants and Their Representation in Paintings (I)”, Contributii Botanice 50, 189-200.
• Ferguson 1961 G. Ferguson, Signs & Symbols in Christian Art, London, Oxford and New York.
• Gökalp 2017 Z. D. Gökalp, Kütahya Müzesi Bizans Sikkeleri, Ankara.
• Gutzwiller -Çelik 2012 K. Gutzwiller - Ö. Çelik, “New Meander Mosaics from Antioch”, AJA 116/4, 573-623.
• Habas 2015 L. Habas, “Crosses in the Mosaic Floors of Churches in Provincia Arabia and Nearby Territories, Against the Background of the Edict of Theodosius II”, JMR 8, 33-60.
• Habas 2018 L. Habas, “Early Byzantine Mosaic Floors of the Church at Ozem, Israel”, JMR 11, 97-120.
• Habas 2020a L. Habas, “The Appearance of Crosses in Mosaic Floors in the Churches of Israel, and the Edict of Emperor Theodosius II. Rule and Reality”, A. Coniglio - A. Ricco (eds.), Holy Land Archaeology on Either Side: Archaeological Essays in Honour of Eugenio Alliata, Milano.
• Habas 2020b L. Habas, “The Mosaic Floors of the Church at Hazor-Ashdod, Israel”, JMR 13, 109-138.
• Hachlili 2009 R. Hachlili, Ancient Mosaic Pavements: Themes, Issues, and Trends Selected Studies, Leiden and Boston.
• Hidri - Hidri 2010 H. Hidri - S. Hidri, Die Frühchristliche Basilica in Arapaj/Durrës (Albanien), Wien.
• Hoddinot 1963 R. F. Hoddinot, Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia: a study of the Origins and the Initial Development of East Christian Art, New York.
• Hodges 2017 R. Hodges, The Archaeology at Mediterranean Place Making: Butrint and the Global Heritage Industry, London.
• Hulme 1892 F. R. Hulme, Symbolism in Christian Art, London.
• Kalkan - Çelikbaş 2022 E. Kalkan - E. Çelikbaş, “New Findings from Prehistoric Period in Western Black Sea Region: Hadrianopolis (Karabük-Eskipazar) Prehistoric Potterys”, KAREN 8/16, 417-431.
• Kandeler - Ullrich 2009 R. Kandeler - W. R. Ullrich, “Symbolism of plants: examples from European-Mediterranean culture presented with biology and history of art”, Journal of Experimental Botany 60/15, 4217-4218.
• Kaya 2021 M. Kaya, “Kapadokya Bölgesi Duvar Resimlerinde Kutsal Anlam Taşıyan ve Apotropaik Etkili Motifler”, Art-Sanat Dergisi 16, 409-435.
• Keleş vd. 2014 V. Keleş - E. Çelikbaş - A.Yılmaz, “Paphlagonia Hadrianopolis’i”, H. Kasapoğlu - M. A. Yılmaz (haz.), Anadolu’nun Zirvesinde Türk Arkeolojisinin 40. Yılı, Ankara, 271-290.
• Kitzinger 1951 E. Kitzinger, “Studies on Late Antique and Early Byzantine Floor Mosaics: I. Mosaics at Nikopolis”, DOP 6, 81-122.
• Kitzinger 1970 E. Kitzinger, “The Threshold of the Holyshrine: Observations on the Floor Mosaics at Antioch and Bethlehem”, P. Granfield - J. A. Jungman (eds.), Kyriakon: Festschrift Johannes Quasten, Vol II, Münster Westfalen.
• Köroğlu 1994 G. Köroğlu, Bizans Sanatında İkonoklazma Dönemi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, İstanbul.
• Köroğlu - Tok 2018 G. Köroğlu - E. Tok, “Sinop Balatlar Kazısında Ortaya Çıkarılmaya Başlanan Erken Bizans Dönemi Döşeme Mozaikleriyle İlgili İlk Veriler”, JMR 11, 121-135.
• Lassus 1947 J. Lassus, Sanctuaires Chréties de Syrie, Paris.
• Lavin 1963 I. Lavin, “The Hunting mosaics of Antioch and Their Sources. A study of Compositional Principles in the Development of Early Medieval Style”, DOP 17, 179-286.
• Madden 2014 A. M. Madden, Corpus of Byzantine Church Mosaic Pavements from Israel and the Palestinian Territories, Leuven.
• Mango 1986 C. Mango, The Art of the Byzantine Empires 312-1453, Toronto, Buffalo and London.
• Meyer 1894 F. S. Meyer, A Handbook of Ornament, New York.
• Meyer 2016 F. S. Meyer, A handbook of Ornament, İstanbul.
• Michaelides 1989 D. Michaelides, “The Early Christian Mosaics of Cyprus”, BibAr 52/4, 192-202.
• Murray et al. 2013 P. Murray - L. Murray - T. D. Jones, The Oxford Dictionary of Christian Art & Architecture, Oxford.
• Nassar - Turshan 2019 M. Nassar - N. Turshan, “Geometric Decoration Mosaics of Rihab: A Comporative Study”, Adamatu 39, 7-15.
• Omari 2012 E. Omari, “The Mosaics with Animal Theme in the Southern Adriatic Between 4th and 6th century A.D.: Decorative and Iconographic Schemes in Comparison”, JMR 5, 115-129.
• Ovadiah 1980 A. Ovadiah, Geometric and Floral Patterns in Ancient Mosaics: A Study of their Origin in the Mosaics from the Classical Period to the Age of Augustus, Roma.
• Patacı 2011 S. Patacı, “Paphlagonia Hadrianoupolis’i Hamam A ve A Kilisesi Mozaikleri”, JMR 4, 27-50.
• Patacı 2012 S. Patacı, Paphlagonia Hadrianoupolis’i Mozaik ve Fresko Buluntuları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Patacı - Laflı 2019 S. Patacı - E. Laflı, Hadrianopolis IV: Early Byzantine mosaics and frescoes from nortwestern central Turkey, Oxford.
• Popova 2022 V. Popova, “Chrismons and Crosses on the Late Antique Mosaic Pavements from Bulgaria”, JMR 15, 267-284.
• Rodley 1994 L. Rodley, Byzantine Art and Architecture: An introduction, Cambridge.
• Siegelmann 1974 A. Siegelmann, “A Mosaic Floor at Caesarea Maritima”, IEJ 24/3-4, 216-221.
• Sweetman 2013 R. J. Sweetman, The Mosaics of Roman Creete: Art, Archaeology and Social Change, New York.
• Syndicus 1963 E. Syndicus, Early Christian Art, J. R. Foster (çev.), New York.
• Taş - Özcan 2015 T. Taş - F. Özcan, “MS 4.-/7. Yüzyıllar Arasında Haç Motiflerinin Gelişimi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 21, 247-275
• Tiryaki 2016 A. Tiryaki, “Rhodiapolis Piskoposluk Kilisesi’nin Geometrik Desenli Taban Mozaikleri”, OLBA XXIV, 505-534.
• Tok 2008 E. Tok, “Kuzey Lydia’da Bir Kiliseye Ait Zemin Mozaikleri: Manisa Gördes Çağlayan Köyü Yakınlarındaki Kilise Kalıntısı”, M. Şahin (ed.), IV. Uluslararası Türkiye Mozaik Korpusu Sempozyum Bildirileri, Geçmişten Günümüze Mozaik Köprüsü, Bursa, 155-159.
• Tok 2011 E. Tok, “A New Mosaic Unearthed by an Illicit Excavation in Alasehir (Philadelphia)”, JMR 4, 51-66.
• Tok vd. 2013 E. Tok - A. Talaman - M. Atıcı, “Nymphaion (Kemalpaşa) Yakınlarında Bir Roma Villasının Mozaikleri: Eski Ahit Öyküleri Üzerine Bir Yorum”, JMR 6, 59-105.
• Topalilov 2021 I. Topalilov, “The Impact of Constantinopolitian Liturgy on the Mosaic Pavements in the Christian Basilicas in Thrace during the Second Half of 5th C.”, JMR 14, 301-318.
• Topalilov 2022 I. Topalilov, “The Late 4th – Early 5th c. Mosaic Pavement in Philippopolis and Augusta Traiana in Thrace”, JMR 15, 315-334.
• Tsafrir et al. 1979 Y. Tsafrir - Y. Hirschfeld - R. Drory - J. Drory, “The Church and Mosaics at Horvat Berachot, Israel”, DOP 33, 291-326.
• Tülek 2006 F. Tülek, “Türkiye Mozaik Çalışmaları: Kilikia Mozaik Külliyatı”, Arkeoloji ve Sanat 123, 113-122.
• Tzaferis 1977 V. Tzaferis, “Byzantine Mosaics in Israel”, Archaeology 30/2, 86-92.
• Verim 2019 E. Verim, “Paphlagonia’da Bir Piskoposluk Merkezi: Hadrianoupolis Antik Kenti”, A. Işık - T. Aydeniz - İ. H. İmamoğlu (eds.), Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu, Karabük, 276-289.
• Verim 2020 E. Verim, “Paphlagonia Hadrianopolis’i Kilise A Mimarisi Üzerine Yeni Bir Değerlendirme”, SAKTAD 3, 383-407.
• Verim 2021a E. Verim, “Dört Nehir Kilisesi (Kilise B)”, V. Keleş - E. Çelikbaş - A. Yılmaz (eds.), Karabük - Eskipazar Paphlagonia Hadrianoupolis’i (2010-2014 Sezonları), Ankara, 45-88.
• Verim 2021b E. Verim, “Chora Kilisesi (Kilise A)”, V. Keleş - E. Çelikbaş - A. Yılmaz (eds.), Karabük- Eskipazar Paphlagonia Hadrianoupolis’i (2010-2014 Sezonları), Ankara, 89-152.
• Yıldırım 2013 Ş. Yıldırım, Side Antik Kentinin Bizans Dönemi Dini Mimarisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.