Şopa Feqîyê Teyran di Edebîyata Tesewufî de

Yıl 2023, Sayı: 8, 7 - 30, 20.12.2023

Ayhan Yıldız

https://doi.org/10.55118/kurdiyat.1329084

Öz

Mijara vê xebatê hêla tesewufî ya Feqîyê Teyran e. Vî şairê klasîk ê edebîyata kurdî ku bi berhemên xwe yên di terza edebîyata gel a tesewufî de bala lêkolînerên tarîxa tesewufa Îslamî û dîroka edebîyatê kêşeya, di qonaxên dîrokî yên edebîyata kurdî de cîyê xwe negirtîye. Çexera wî ya edebî ya di edebîyata kurmancî de û alîyê wî yê tesewufî yê di dîroka tesewufa Îslamî de hêjayî lêkolînê bû. Wî çawa ku qonaxeke nû bi navê “edebîyata tesewufî ya gel a kurmancî” li edebîyata kurdî zêde kirîye, karîgerîyek li ser edîbên edebîyata klasîk a kurmancî yên pey xwe jî kirîye û ev karîgerîya wî ya edebî-tesewufî li ser şairên mîna Melayê Bateyî, Bekir Begê Erizî, Axaokê Bêdarî, Feqî Reşîdê Hekarî, Şêx Ehmedê Feqîr, Şêx Nûredînê Birîfkanî û Elîyê Findikî bi zelalî xuya dike. Lewre divê ku di qonaxên dîrokî yên edebîyata kurdî de bi vê bizavê binbeşeke nû ji vê bizava wî re bihê vekirin û di dîroka edebîyata tesewufî ya Îslamî de, li kêleka şairên edebîyata tesewufî ya gel a îslamî Yunus Emre û Kaygusuz Abdal ji Feqî re jî cih bihê veqetandin. Ji ber van egeran ev lêkolîn, bi armanca ku van alîyên wî yên cîyawaz bi zelalî dîyar bike dereket rê. Îddîaya vê lêkolînê ew bû ku cîyê Feqî, di qonaxên dîrokî yên edebîyata îslamî ya kurdî û tevgerên tesewufî yên îslamî de cîyekî xweser e. Lewre vê xebatê, ji teknîkên rêbaza kalîtatîf bi lêhûrbûna ser berhemên wî, xebatên ku berê li ser jîyan, berhem û kesayetîya wî ya edebî hatine kirin û bi teknîka hevdîtina digel çavkanîyên hevdem bi kar anî. Bi vî awayî gihaşt wan vedîtin û wê encamê ku Feqî bi terzê zimanê berhemên xwe, bi riwangeha xwe ya edebî û tesewufî ji şairên Kurmanc ên berî xwe cîyawaz e, çexereke nû di qonaxên dîrokî yên edebîyata kurmancî de vekirîye.

Anahtar Kelimeler

Dîroka edebîyatê, Edebiyata tesewufî, Edebiyata gel, Nutuq, Feqîyê Teyran

The Place of Feqîyê Teyran in Sufi Literature

Öz

The subject of this study is the sufi aspect of Feqîyê Teyran. This classical Kurdish literature poet, who attracted the attention of sufi Islamic historians and literary historians with his sufi folk literature style works, could not take his place in the historical periods of Kurdish literature. His literary breakthrough in Kurmanji literature and his mystical aspect in the history of Islamic sufism were worth researching. He added a new dimension to Kurdish literature with the name of "Kurmanji folk sufi literature period" and left an impact on the classical Kurdish literature writers after him, and this literary-sufistic influence was reflected in the likes of Melayê Bateyî, Bekir Begê Erizî, Axaokê Bêdarî, Feqî Reşîdê Hekarî, Şêx Ehmedê Feqîr. Şêx Nûredînê Birîfkanî û Elîyê Findikî are clearly seen. Therefore, a new subtitle should be opened with this movement in the history of Kurdish literary periods, and a place should be reserved for Feqî alongside Yunus Emre and Kaygusuz Abdal, two of the Islamic sufi folk literature poets, in the history of Islamic sufi literature. For these reasons, this research set out to clarify these different aspects of it. The claim of this research is that Feqî's place in the historical periods of Islamic Kurdish literature and his place in sufi Islamic movements is original. Therefore, this study used qualitative research methods, the technique of examining his works and previous studies on his biography, works and literary personality, and the technique of interviewing contemporary sources. In this way, he reached the following findings and conclusions: Feqî is different from the Kurmanji poets before him, with the language style of his works and his literary and sufi perspective, and he broke new ground in the historical periods of Kurmanji literature.

Anahtar Kelimeler

History of Literature, Sufi Literature, Folk Literature, Speeches, Feqîyê Teyran

Feqîyê Teyran’ın Tasavvuf Edebiyatındaki Yeri

Öz

Bu çalışmanın konusu Feqiyê Teyran’ın tasavvufi yönüdür. Tasavvufi halk edebiyatı tarzı eserleriyle tasavvufi İslam tarihçileri ve edebiyat tarihçilerinin dikkatini çeken bu kalsik Kürt edebiyatı şairi, Kürt edebiyatı tarihi dönemlerindeki yerini alamamıştır. Onun Kurmanci edebiyatındaki edebi çığırı ve İslami tasavvuf tarihindeki tasavvufi yönü araştırmaya değerdi. O, Kürt edebiyatına “Kurmanci halk tasavvuf edebiyatı dönemi” adıyla yeni bir boyut kazandırmış, kendinden sonraki klasik Kürt edebiyatı edipleri üzerinde bir etki bırakmış ve bu edebî-tasavvufî etkisi Melayê Bateyî, Bekir Begê Erizî, Axaokê Bêdarî, Feqî Reşîdê Hekarî, Şêx Ehmedê Feqîr, Şêx Nûredînê Birîfkanî û Elîyê Findikî açıkça görülmektedir. Dolayısıyla Kürt edebiyat dönemleri tarihinde bu akımla yeni bir alt başlık açılmalı ve İslami tasavvufî edebiyat tarihinde de İslami tasavvufî halk edebiyatı şairlerinden Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal’ın yanıbaşında Feqî’ye de yer ayrılmalıdır. Bu sebeplerden bu araştırma, onun bu farklı yönlerini açıklığa kavuşturmak amacıyla yola çıktı. Feqî’nin İslami Kürt edebiyatının tarihi dönemlerdeki yeri ve tasavvufi İslam hareketlerindeki yeri özgün olduğu, bu araştırmanın iddiasıdır. Dolayısıyla bu çalışma nitel araştırma yöntemlerinden eserlerini ve daha önce onun yaşamöyküsü, eserleri ve edebi kişiliği üzerinden yapılan çalışmaları inceleme tekniği ve çağdaş kaynaklarla görüşme tekniğini kullandı. Bu şekilde şu bulgu ve sonuçlara ulaştı: Feqî, eserlerinin dil tarzıyla, edebi ve tasavvufi bakış açısıyla, kendinden önceki Kurmanc şairlerden farklıdır ve Kurmanci edebiyatının tarihi dönemlerinde yeni bir çığır açmıştır.

Anahtar Kelimeler

Edebiyat Tarihi, Tasavvuf Edebiyatı, Halk Edebiyatı, Nutuk, Feqîyê Teyran.

Teşekkür

Bu bîldîrîyî hazirlamada emexwî geçen sayin Dr. Yakup AYKAÇ'a teşekkur ederim

Kaynakça

• Badıllı, A. (1990). Mufassal Tarihçe-i Hayat. c. II, (neqilqêr: Ali Tenik). İstanbul: Timaş.
• Adak, A. (2013). Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasik. İstanbul: Nûbihar.
• Albayrak, N. (2002). Koşma. İslam Ansiklopedisi, c. 26. (s. 226-227). İstanbul: TDV.
• Aykaç, Y. (2022). Miks: Navendeke Dîrokî, ‘Ilmî, Tesewufî û Edebî. The Journal of Mesopotamian Studies, 7(1), 67-102.
• Aykaç, Y. (2023). Mecme'a Xezelyatêd Şu'erayêd Kurmancan. Wan: Peywend.
• Anter, M. (2011). Hatıralarım, (2. Baskı). İstanbul: Aram.
• Bazidî, M. M. (2010). Cami‘eya Risaleyan û Hikayetan bi Zimanê Kurmancî, (Amadekar: Ziya Avci). İstanbul: Lîs.
• Bilgin, A. A. (2011). Tekke Edebiyatı. İslam Ansiklopedisi, c. 40. İstanbul: TDV.
• Bilgin, A. A. (2011). Tekke Edebiyatı. İslam Ansiklopedisi, c. 40 (s. 381-384). İstanbul: TDV.
• Bozarslan, G. (1979). Parti Gün Işığı Nardalı. İstanbul: Aydınlık.
• Burkay, K. (2011). Neolitik Çağdan 1. Dünya Şavaşı’na Kürtler ve Kürdistan. İstanbul: Deng.
• Celîl, C. (2004). Keşkûla Kurmancî. Wîen: Doğa Basın Yayın.
• Cihanî, P. (2019). Şêwaza Berhemên Feqîyê Teyran. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Dergisi, sal 5, c. 5, j. 10.
• Dîwanu eş-Şeyxu’l-Cezerî, (1952). Dîwanu eş-Şeyxu’l-Cezerî, (Tabi‘: Muhemmed Nûrî). Misir.
• Doskî, T. Î. (2017). Li Baxê Feqîyê Teyran. Dihok: Pertûkxaneya Nûrsîn.
• Ekiz, D. (2017). Bilimsel Araştıma Yöntemleri. Ankara: Anı.
• Ertekin, N. (2018). Şeyda’nn Divan’ında Tasavvuf. (Teza neçapkirî ya masterê). Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Kürt Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Findî, R. (2004). Fakih Tayran: Şairu’t-Tasavvuf we’l-Felsefe we’l-Xezel. el-Mede’s-Sekafi-Sekafe Kürdiyye, Bexdad, hj. 604, Sibat.
• Gürbüz, S. A. (2021). Feqîyê Teyran’ın Divanı’nda Yer Alan Şêxê Sen‘an Hikayesinin Vahdet-i Vücud Açısından Değerlendirilmesi. Van İlahiyat Dergisi, 9/14.
• Îlhan, Z. (2016). Micahidê Fetihandina Dil: Şêx Sen‘an -Dahûrîn û Rexne-. Nûbihar, hj. 137.
• Ilı, E. (2018). Feqiyê Teyran’ın Varlık Görüşü. (Teza Neçapkirî ya Masterê). Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı.
• Izady, M. R. (2007). Kürtler: Bir El Kitabı (İngilizceden Çeviren: Cemal Atila). İstanbul: Doz.
• K., Ali (2015). Bersîsê Abid û Faust Îradeya Mirov, Îblîs û Mephisto. Nûbihar, hej. 130.
• Karaca, F. (2020). Berawirdkirinek li Ser Qesîdeya Avê ya Fuzûlî û Helbesta Ey Av û Avê ya Feqîyê Teyran ji Alîyê Hêmana Avê ve. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi c. 6, hj. 11.
• Kaya, B. (2017.). Feqîyê Teyran’ın Şêxê Sen‘an Şiirinin İçerik Açısından İncelenmesi. (Teza neçapkirî ya masterê). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı.
• Kemikli, B. (2013). Tasavvuf ve Edebiyat. H. Aksoy, Türk İslam Edebiyatı (s. 245). Ankara: Anadolu Üniversitesi.
• Kılıçarslan, Î. (2001). Edebîyata Kurdî ya Klasîk. Nûdem, hej. 39-40.
• Koyuncu, H. (2014). Di Hin Dîwanên Kurdî de Bandora Tesewwufê. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Kürt Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Kuzu, A. (2013). Araştırmaların Planması. A. Ş. (edt.), Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Mesûd Serfiraz. (2020). Feqiyê Teyran: Hayatı, Poetikası ve Eserleri. Kürt Tarihi ve Siyasetinden Portreler, (Derleyenler: Yalçın Çakmak & Tuncay Şur). İstanbul: İletişim.
• Mesûd, M. (1999). Udebau Felasifeti. Beyrût: Darulîlmi Lilmelayîn.
• Nêrwayî, E. T. (2019). Emîrxanê Lepzêrîn û Kela Dimdim: Di Navbera Mêjû û Efsaneyê da. İstanbul: Avesta.
• Orkin, Ş. (2015). Di Berhemên Feqîyê Teyran de Hêmanên Tesewufî. (Teza neçapkirî ya masterê). Muş: Muş Alpaslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı.
• Özel, A. (2020). Klasik Kürt Şiirinin Önde Gelen Temsilcilerinden Fakî-yı Teyran. Ankara: TDV İslam Ansiklopedisi.
• Resûl, Î. M. (1998). Feqiyê Teyran: Jîyan û Berhemên Wî. (Werger: Mîkaîl Canpolat). War, hj. 1.
• Sadinî, M. X. (2011). Feqiyê Teyran: Jîyan Berhem û Helbestên Wî. İstanbul: Nûbihar.
• Sağnıç, F. H. (2002). Dîroka Wêjeya Kurdî. İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Sefîzade, S. B. (2008). Mêjuwî Wêjey Kurdî. (Bergî Duwem). Hewlêr: Dezgay Çap û Belawkirdinewey Aras.
• Şem‘î. (2016). Terceme-i Tevarîh-i Şeref Han. (Hazırlayan: Adnan Oktay). İstanbul: Nûbihar.
• Tayşir, E. A. (2020). Bu Tez Nasıl Bitecek?,. İstanbul: İletişim.
• Tenik, A. (2015). Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Nûbihar.
• Teyran, F. (2008). Hemû Berhemên Wî. (Bi Pêşgotineke Rênas Jiyan). Stenbol: Belkî.
• Teyran, F. (2014). Divan & Dîwan. (Çeviri ve Analîz: Kadri Yıldırım). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Teyran, F. (2019). Şêxê Sen‘anîyan, Nezîre: Xemgîn. (Amadekar: Celîlê Celîl). İstanbul: Weşanên Wardozê.
• Teyran, F. (2021). Dîwan: Metnê Kurdî & Türkçe Çevirisi. (Çeviri ve Notlandırma/Werger û Not: Ali Karadeniz). İstanbul: Nûbihar.
• Ûskan, S. (2017). Payîzxêr li Ser Salnameya Kurmancî Xebateke Folklorîk. İstanbul: Wardoz.
• Varlî, E. M. (2004). Dîwan û Gobîdeyê Ahmedê Xanî yêd Mayîn. Stenbol: Sîpan.
• Xanî, E. (2010). Mem û Zîn (Hazırlayan: Namık Açıkgöz). Ankara: T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Xeznedar, M. (1998). Zembîlfiroşa Feqiyê Teyran. Bêcih: War.
• Yılmaz, H. K. (2016). Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar.
• Yılmaz, İ. (2016). Vekolînek li Ser Çîroka Zembîlfiroş. (Teza Neçapkirî ya masterê). Muş: Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı.
• Yûsuf, E. (1988). Şaîrên Klasîk ên Kurd. Uppsala: Weşanên Jîna Nû.
• Zivingî, M. E. (1987). Min ‘Eqdi’l-Cewherî fî Şerhi Dîwani’ş-Şeyxi’l-Cezerî, c. 2. Qamîşlo.
• Ç1. Melayê Miksê, 70 salî, Miks
• Ç2. Nacî Orhan, 60 salî, Miks
• Ç3. Mela Hesenê Sofya, 80 salî, Dîyarbekir
• Ç4. Mela Ahmedê Botî, 55 salî, Findik
• Mahabad, Occo, “Ezilenlerin Sesi Feqîyê Teyran”, Basnews, 2021. Ezilenlerin sesi Feqiyê Teyran (basnews.com) (tarîxa pêgihaştinê: 30.12.2021)
• Naci Orhan, Bahçesaray Miks, TRT6, Bajarên Me, 18.09.2013. https://www.youtube.com/watch?v=IcPCd6l8aF0 (tarîxa pêgihaştinê: 23.01.2022)
• Naci Orhan Belgeseli (Belgesela Naci Orhan), 16.05.2019. https://www.youtube.com/watch?v=ObTW2WHkH6M
• Rêwî (Yolcu), Beşa 287an (Van-Bahçesaray), (tarîxa pêgihaştinê: 25.09.2018) https://www.youtube.com/watch?v=X51DBms3RQY (tarîxa pêgihaştinê: 20.01.2022)
• https://www.edebiyatogretmeni.org/nutuk/ (tarîxa pêgihaştinê: 15.01.2022)
• https://www.turkedebiyati.org/ilahi.html (tarîxa pêgihaştinê: 02.01.2022)
• https://www.bilgenc.com/nutuk-nedir/ (tarîxa pêgihaştinê: 01.01.2022)
• https://www.vocabulary.com (tarîxa pêgihaştinê: 26.12.2121)