Rola Temaşevanan di Performansa Aşiq û Dengbêjan de (Analîzeke Berawirdî)

Yıl 2023, Sayı: 8, 69 - 84, 20.12.2023

Memet Metin Barlık Nevzat Ağçakaya

https://doi.org/10.55118/kurdiyat.1377751

Öz

Edebiyata devkî ya neteweyên curbicur bi sedsalan ji aliyê çîrokbêj, aşiq, hozan, sazbend û şairan va hatiye honandin, pêşkêşkirin, parastin, zêdekirin û veguhestin. Kesên ku di dîrokê da bûne wek îcrakerên kevneşopiya devkî di warê edebiyata devkî ya tirkî û kurdî da bi giştî wekî aşiq û dengbêj hatine binavkirin. Di gelek serdemên dîrokî da, aşiq di çanda devkî ya tirkî da, her çend bi rengekî cuda hatibe pênasekirin jî, bi berdewamî rol û teqleke giring lîstine. Bi heman rengî heman kevneşopî di çanda kurdî da jî bi xêra dengbêjiyê berdewam kiriye. Wataya aşiq di kevneşopiya devkî ya tirkî da kesê ku hostayê gotinê ye, hunermendê saz û îcrakirina wê ye; dengbêj jî ew hunermend e ku bi rêya pevxistin û têkilkirina awaz û çîrokbêjiyê kilamên ku bi xwe kirine beste zindî dike û repertûara kilamên arşîvê cardin vedijîne. Merheleya herî dawî ji bo aşiq û dengbêjan performans/pêşkêşiya devkî ye û ew jî di navbera îcraker û guhdêran da bi awayekî rû bi rû çêdibe ku di esasê xwe da çalakiyeke civakî ye. Çawa ku di navbera şêwazên performansa aşiq û dengbêjan da hevşibî û cudahî hene, wisa jî di dema performansê da hin caran tevgerên qalib ên cihêreng ên temaşevanan di pêwendî û hevbandoriya li maweya îcrayê da peyda dibin. Armanca vê lêkolînê ew e ku di pêşandanên devkî yên aşiq û dengbêjan da rola temaşevanan û adaba tevgerên kevneşopî bide ber hev û lêkolînek di çarçoveya çandî da li ser tevgerên qalibî yên hevşibî û cihê bike.

Anahtar Kelimeler

Çanda devkî ya tirkî, Çanda devkî ya kurdî, Aşiq, Dengbêj, Temaşevan

Âşık ve Dengbêj İcralarında Dinleyici Rolü (Karşılaştırmalı Bir Analiz)

Öz

İnsanlık tarihinde ulusların sözlü edebiyatı, hikâye anlatıcıları, âşıklar, saz şairleri, ozanlar ve şairler tarafından üretilmiş, icra edilmiş, korunmuş, zenginleştirilmiş ve gelecek nesillere aktarılmıştır. Türk ve Kürt sözlü edebiyatında bu geleneğin icracıları âşıklar ve dengbêjler olagelmiştir. Âşıklık geleneği, çeşitli isimlerle anılsa da, nerdeyse her dönem Türk sözlü geleneğinin vazgeçilmez aktarım aracıyken, Kürt sözlü kültüründe bu gelenek dengbêjlik ile sürülegelmiştir. Âşık’ın sözlü gelenekteki karşılığı, sözünde, sazında ve icra sanatında usta sanatçı iken; dengbêj, ses ve hikâye anlatıcılığını birleştirerek, sözlü gelenek kapsamındaki arşiv repertuara ve kendisinin bestelediği özgün lirik eserlere hayat veren sanatçı anlamındadır. Âşıklık ve dengbêjliğin nihai aşaması olan sözlü sunum, icracı ile dinleyiciler/izleyiciler arasında yüz yüze gerçekleşen sosyal bir faaliyettir. Âşık ve dengbêjlerin icra tarzları arasında benzerlik ve farklılıklar olduğu gibi, icra esnasında gelişen iletişim ve etkileşimde de dinleyicilerin sergilediği kalıplaşmış birtakım farklı davranış biçimleri olabilmektedir. Bu çalışmanın amacı, âşık ve dengbêjlerin sözlü performanslarında, dinleyicilerin rolü ve gelenekselleşen davranış adabının karşılaştırmalı bir analizini yapmak ve kalıplaşmış benzer veya farklı davranışların kültürel bağlamını irdelemektir.

Anahtar Kelimeler

Türk Sözlü Kültürü, Kürt Sözlü Kültürü, Âşık, Dengbêj, Dinleyici

The Role of the Audience in Aşik and Dengbêj Performances (A Comparative Analysis)

Öz

The oral literature of various nations has been produced, performed, preserved, enhanced, and transferred across centuries by storytellers, troubadours, minstrels, bards, and poets. Within the realm of Turkish and Kurdish oral literature, those who have historically served as practitioners of the oral tradition are commonly referred to as âşıks and dengbêjs. Throughout many historical periods, âşıks have consistently played a significant role in Turkish oral culture despite being defined differently. Similarly, the dengbêj tradition has been crucial to preserving Kurdish oral culture. The connotation of âşık in Turkish oral tradition is someone who is a master of words, his accompanying musical instrument saz and performance, while dengbêj means someone who gives life to the archival forms of oral tradition and his own lyrics songs with his/her voice. For both âşık and dengbêj, performance is the final manifestation of the art of oral tradition. Just as there are similarities and differences between the performance styles of âşıks and dengbêjs, there may also be some different stereotypical behaviors exhibited by the audience in the communication and interaction that develops during the performance. This study aims to compare the audience's role and traditional behavioral etiquette from past to present in the oral performances of âşıks and dengbêjs and to examine the cultural context of similar or different stereotypical behaviors.

Anahtar Kelimeler

Turkish Oral Culture, Kurdish Oral Culture, Aşik, Dengbêj, Audience

Kaynakça

• Adorno, T. W. (1969). Introduction to The Sociology of Music (Çev: E. B. Ashton). New York: The Seabury Press.
• Aras, A. (2004). Efsanevi Kürt Şairi Evdalê Zeynikê (Çev: Fehim Işık), İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
• Artun, E. (2005). Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Basgöz, İ. (1970). “Turkish Hikaye-Telling Tradition in Azerbaijan, Iran” The Journal of American Folklore, Vol. 83, No. 330 (Oct. - Dec., 1970), pp. 391-405.
• Ben-Amos, D. (1971). "Toward a Definition of Folklore in Context" The Journal of American Folklore, Vol. 84, No. 331, Toward New Perspectives in Folklore (Jan. - Mar., 1971), pp. 3-15 American Folklore Society.
• Boratav, N. P. (1931). Köroğlu Destanı, İstanbul: Adam Yayıncılık.
• Boratav, N. P. (1947). "Doğu Anadolu’da Folklor Derlemeleri" Cilt 5, Sayı 1, ss. 85-95 ISSN: 2459-0150.
• Boratav, N. P. (1969). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Boratav, P. N. (1968). "Âşık Edebiyatı", Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Türk Halk Edebiyatı Özel Sayısı, Aralık 1968, Cilt: 19, S. 207, s. 340-357.
• Bruscia, K. (ed.). (1998). The Dynamics Of Music Psychotherapy University Park, IL: Barcelona: Barcelona Publishers.
• Cebe, R. (2012). “Dengbêjlik ve Melizma Tekniği” Batman University Journal of Life Sciences, Volume 1, Number 1, pp. 1153 – 1160.
• Celîl, C., Celîl, N. (2011). Stiran û Awazên Kurdî: Yêrêvan Xeberdide Wien: Instîtûta Kurdzanîyê.
• Dundes, A. (2003). Fables of the Ancients: Folklore in the Qur'an, Oxford: Rowman & Littlefield.
• Ekici, M. (2004). Türk Dünyasında Köroğlu, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Foley, J. M. (ed.) (2005). A Companion to Ancient Epic, Oxford: Blackwell Publishing Ltd.
• Honko, L. (ed.) (2000). Textualization of Oral Epics Mouton De Gruyter, Berlin-New York.
• Izady, M. R. (2015). The Kurds: A Concise Handbook, London, New York: Routledge.
• Kahraman, S. A, ve Dağlı, Y. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad - Basra - Bitlis - Diyarbakır - Isfahan - Malatya - Mardin - Musul - Tebriz - Van. 4. Kitap, 1. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kaplan, M. (1985). Tip Tahlilleri, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 3, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kardaş, C. (2017). Âşığın Sazı Dengbéjin Sesi (Dengéjlik ve Âşıklık Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme). Ankara: Eğiten Kitap.
• Keskin, N. (2016). Müzik, Anlatı, Kimlik: Tûr-Abdin’de Bir Anlatım Biçimi Olarak Mıtrıplık. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Köprülü, M. F. (1962). Türk Saz Şairleri I-V, Ankara: Milli Kültür Yayınları.
• Köprülü, M. F. (2004a). Edebiyat Araştırmaları 1, İstanbul: Akçağ Yayınları.
• Köprülü, M. F. (2004b). Saz Şairleri I-V. 3. Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar, İstanbul: Kanat Yayınları.
• Langer, S. (1953). Feeling and Form: A Theory Of Art, New York: Charles Scribner’s Sons.
• Lord, A. B. (1971). The Singer of Tales Atheneum, New York.
• Mahuika, N. (2019). Rethinking Oral History and Tradition, Oxford: Oxford University Press.
• Mukarovsky, J. (1970). Aesthetic Function, Norm and Value as Social Facts, Michigan: Slavic Publications, Ann Arbor.
• Pollock, D. (eds.) (2005). Remembering Oral History Performance, New York: Palgrave Macmillan.
• Ritchie, D. A. (2014). Doing Oral History, Oxford, New York: Oxford University Press.
• Smudits, A. (2019). Roads to Music Sociology, Wien: Springer VS.
• Suchoff, B. (1976). Turkish Folk Music from Asia Minor, The New York Bartok.
• Tenbrink, T. (2020). Bilişsel Söylem Analizi, New York: Cambridge University Press.