Acem Ali Kimdir? Osmanlı Dönemi Hassa Baş Mimarı Alaeddin Ali b. Abdullah’ın Kişiliği ve Mesleki Kimliği Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 2, 1089 - 1100, 24.04.2020

Hüseyin Gürsel Bilmiş

https://doi.org/10.33206/mjss.542527

Öz

Osmanlı Devletinin imparatorluğa dönüştüğü yıllarda Acem Ali ve Mimar
Sinan dönemin iki büyük mimarı, Ayas Paşa ve Lütfi Paşa ise iki siyaset
adamıdır. Mimar Sinan’dan önceki mimarbaşı olan Acem Ali hakkında ilgili
literatürde birbirinden oldukça farklı bilgiler bulunmaktadır. Yaygın iki
görüşe göre Acem Ali ya Tebriz’den getirilen esir bir mimardır ya da, II. Bayezid
döneminde Amasya’da mimarlık yapan, daha sonra İstanbul’a getirilen mimarlardan
biridir. Yine, Acem Ali’nin ölüm tarihi ile Mimar Sinan’ın mimarbaşı olduğu
tarih konusunda da kaynaklarda bir uzlaşının olmadığı görülmektedir. Bu
makalede, Acem Ali’nin yaşamı ve mimarlığına ilişkin farklı tespitler
incelenerek, dökümleri yapılan iki vakfiye ile Rıfkı Melül Meriç’in arşiv
belgelerine dayalı verileri üzerinden konuya açıklık getirilmeye çalışılmıştır.
Vakfiyeler ve Arşiv belgeleri esas alındığında mühtedi olduğu anlaşılan Acem
Ali’nin Osmanlı hizmetindeki 36 yıllık mimarlık kariyerinin (1503-1539) büyük bir
kısmını mimarbaşı olarak vefatına kadar sürdürdüğü, lakabına istinaden Acem
Ali’nin “Tebriz’den getirilen İranlı bir mimar olduğu” şeklinde literatürde
sıkça tekrarlanan bilginin ciddi bir kanıta dayanmadığı, Yavuz’un Tebriz
seferinin çok öncesinde Amasya’ya gelmiş olmasının daha güçlü bir ihtimal
olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Acem Ali, Mimarbaşı, Mimarlık Tarihi, Vakfiye

Who is Ajam Ali? A Study on the Personal and Professional Identity of Alaaddin Ali ibn Abdullah, the Chief Architect in the Period of Ottoman Empire

Öz

In the years when the Ottoman State became Empire, Ajam Ali [ʿAjam ʿAli] and Mimar Sinan were the two great architects, and Ayas Pasha and Lütfi Pasha were two politicians of the then. There are various contradictory information in the related contemporary literature concerning Ajam Ali who was the chief architect before Mimar Sinan. According to the common two views, Ajam Ali is a formerly captive architect brought from Tabriz, or He is one of the resident architects who worked in Amasya during the period of Bayezid II and later brought to Istanbul. There is also no consensus on the date of death of Ajam Ali and the date of which Mimar Sinan became the chief architect. In this article, we examined different views on Ajam Ali's life and his career as an architect in the related literature, and based on the data provided by Rıfkı Melul Meric through archival documents about Ajam Ali and his two waqfiyas, we tried to clarify the issue. We concluded that Ajam Ali, a Muslim convert as stated in waqfiyas and archival documents, continued the vast majority of his 36-year career in architecture (1503-1539) in the Ottoman Empire as a chief architect until his death, that there is no solid evidence on the claim that “he is an Iranian architect brought from Tabriz” inspired by his nickname “Acem”, and that he may most probably have arrived in Amasya long before Tabriz Campaign of Selim I.

Anahtar Kelimeler

Ajam Ali, Chief Architect, Chief Architect Sinan, Architecture History, Waqfiya

Kaynakça

• Afetinan, A. (1968). Mimar Koca Sinan. Ankara: Türkiye Emlak Kredi Bankası.
• Altan, K. (1937). Klasik Türk Mimarlarından Esir Ali. Arkitekt, (6), 81-83.
• Anonim. (1992). Anonim Tevârih-i Âl-i Osman. (F. Giese, Çev.). İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Arslan, H. (2001). 16. Yüzyılda Osmanlı Toplumunda Yönetim, Nüfus, İskân, Göç ve Sürgün. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Aslanapa, O. (1992). Mimar Sinan. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Ayvansarâyî Hâfız Hüseyin. (1978). Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâhîr-i Ricâl. (F. Ç. Derin, Ed.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Ayvansarâyi Hüseyin Efendi, Ali Satı Efendi, & Süleyman Besim Efendi. (2001). Hadîkatül’l Cevâmi. (A. N. Galitekin, Ed.). İstanbul: İşaret Yayınları.
• Dedeyev, B., Necefli, T., & Uslu, R. (2014). Osmanlı İmparatorluğunda Baş Mimarlığa Kadar Yükselen Tebrizli Mimar Ali’nin Hayatı ve Eserleri. Turkish Studies, 9(4), 329-340.
• Develi, H., & Rifat, S. (Ed.). (2003). Sâî Mustafa Çelebi Yapılar Kitabı-Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l-Ebniye. İstanbul: Koç Kültür Sanat.
• Dündar, A. (2002). XVI. Yüzyıl Bazı Osmanlı Mimarları. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43(1), 231-262.
• Erdoğru, M. A. (2014). Kanuni Sultan Süleyman’ın 1538 Tarihli Karaboğdan Seferi Ruznâmesi. Tarih İncelemeleri Dergisi, 29(2), 515-524.
• Ertuğrul, Ö. (1988). Acem Ali. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Ertuğrul, Ö. (1993). Ali (Acem). Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı&Tarih Vakfı.
• Eyice, S. (1991). Ayas Paşa Türbesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Hersek, C. M. (1990). Osmanlı İmparatorluğunda Mimarlar ve Yapı Esnafı. İslâmi Araştırmalar, 4(1), 42-48.
• Kerimova, S. (2017). Creative Activity of Architect Ajam Ali in The Classical Ottoman Architecture Within The Context of Turkish Cultural Heritage-Klassik Osmanli Mimarisinde Mimar Acem Ali’nin Yaratiçiliki Ortak Türk Kültürel Mirasi Bağlaminda. M. Eğilmez & S. Balcı (Ed.), (ss. 2079-2083). Program adı: Uluslararası Taşköprü Pompeiopolis Bilim Kültür Sanat Araştırmaları Sempozyumu, Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi&Taşköprü Belediyesi. https://yadi.sk/d/soS-JxsS3RMM6v
• Kuban, D. (1994). Sultan Selim Külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı&Tarih Vakfı.
• Kumbaracılar, İ. (1937). Türk Mimarları. Arkitekt, (2), 59-60.
• Kunter, H. B. (1960). Mimar Ali Bey’in Bilinmeyen İki Vakfiyesi (ss. 438-442). Program adı: V.Türk Tarih Kongresi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kuran, A. (1987). Sinan The Grand Ol Master of Ottoman Architecture (İstanbul.). Washington: Institute of Turkish Studies.
• Lütfi Paşa. (1341). Tevârih-i Âl-i Osman. (Hâfız-ı Kütüb Ali, Ed.). İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Meriç, R. M. (1957). Beyazıd Camii Mimarı. II. Sultan Bâyezid Devri Mimarları ile Bazı Binaları, Beyazıd Camii ile Alakalı hususlar, San’atkarlar ve Eserleri. Yıllık Araştırmalar Dergisi, (II.), 5-76.
• Mülayim, S. (2009). Sinan. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Mülayim, S. (2013). Sinan bin Abdülmennan. İstanbul: İSAM.
• Necipoğlu, G. (2013). Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimari Kültür. (G. Ç. Güven, Çev.). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Necipoğlu, G., Crane, H., & Akın, E. (2006). Sinan’s Autobiographies-Five Sixteenth Century Texts. (G. Necipoğlu, Ed.). Boston: Brill Leiden.
• Nemlioğlu, C. (2015). Mimarbaşı Acem Ali. Türk Mimarisinde İz Bırakanlar (ss. 31-35). İstanbul: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.
• Orgun, M. Z. (1938). Hassa Mimarları. Arkitekt, (12 (96)), 333-342.
• Refik, A. (1931). Mimar Sinan. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi.
• Saatçi, S. (1989). Mimar Sinan ve Tezkiretü’l-Bünyan. (M. Sözen, Ed.). İstanbul: Emlak Bankası Yayınları.
• Sâî Mustafa Çelebi. (1315). Tezkiretü’l-Bünyân. İstanbul: Ahmet Cevdet.
• Sönmez, Z. (2014). Tarihi Yazma ve Belgelerle Mimar Sinan. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Tanman, B. (1994). Mimar Acem Camii ve Tekkesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı&Tarih Vakfı.
• Yerasimos, S. (2005). 15.-16.Yüzyıl Osmanlı Mimarları: Bir Prosopografya Denemesi. D. Mazlum, G. Cephanecigil, & A. Ağar (Ed.), Afife Batur’a Armağan Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazıları (ss. 37-62). İstanbul: Literatür Yayınları.
• Yüksel, İ. A. (2004). Osmanlı Mimarisinde Kanunu Sultan Süleyman Devri (926-974/1520-1566) (C. 6). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.