التحليل الدلالي والجوهري لمفاهيم الشيطان وإبليس في القرآن الكريم

Yıl 2023, Sayı: 3, 113 - 129, 30.11.2023

Roula Alhamdo

Öz

تَردُ في القرآن الكريم كلمة إبليس أحيانًا وكلمة الشَّيطان أحيانًا أخرى، ولعلَّ التَّصوُّر العام هو أنَّ كلتا الكلمتين تعب ران عن المعنى
نفسه، ومع ذلك فإنَّ أيَّ شخصٍ لديه معرفةٌ بالقرآن الكريم قلَّتْ أو كَثُرتْ يعلم أنَّ هذا الكتاب فريدٌ من نوعه من حيث غنى - -
محتواه ونظمه وإعجازه. ومن المؤكَّد أنَّ هنالك بعض الفروق الدَّقيقة بين الكلمات الَّتي يبدو أنَّ لها معانٍ متشابهةً، ويتمُّ استخدام
ك لِّ كلمةٍ ومفهومٍ في مكانه المناسب، ولذلك فعند النَّظر في الآيات الَّتي ورد فيها لفظ إبليس وأحيانا الشَّيطان يتبين أنَّهما ليستا
بالمعنى نفسه، ويظهر ذلك جليًّا في المواضع الَّتي وردت فيها كلمة إبليس في قصة آدم في سورة البقرة من الآية ) 03 ( إلى الآية
03 ( وبالأخ ص في الآية ) 03 ( من هذه السُّورة، حيث يذكر الله تعالى فيها أنَّ الكائن الَّذي لم يسجد لآدم هو إبليس، وهو الَّذي (
تسبَّب في إخراج آدم وحوَّاء من الجنَّة، وهذا يدلُّ على أنَّ الكلمتين لا تستخدمان للتَّعبير عن المعنى نفسه . حاولنا في هذه المقالة
أولاً تحديد سبب حدوث هذا الاختلاف في التسميات؛ فإبليس هو الَّذي أعرض عن السُّجود، واستكبر وكفر، واقتصر ضرره على
نفسه حتى تلك اللحظة، ولكنه اكتسب صفة الشَّيطان حين بدأ بإيذاء الآخرين والسَّعي لإغوائهم وإضلالهم؛ فالاختلاف هنا وحده
يدلُّ على جمال التَّعبير وغنى محتوى القرآن الكريم، هذا الاختلاف الذي لم يتطرق المف سرون إليه بالقدر الكافي. وانطلاقًا من هنا
فقد كان من المفيد والضَّرور ي البحث في هذه المفاهيم بطريقة تشمل القرآن بأكمله في هذه الدِّ راسة، ومن أجل الكشف عن الفرق
بين كلمتي إبليس والشَّيطان تمَّ إنشاء إطارٍ معلوماتي شاملٍ من خلال إجراء بحثٍ عميقٍ لمحتوى هذه المفاهيم ودلالاتها. وفي هذا
ال سياق تم إجراء التَّحليلات الاشتقاقيَّة لكلمتي الشَّيطان وإبليس، والتَّطرُّق إلى المناقشات والتَّفاسير الَّتي دارت حول المادَّة الَّتي
خلق منها إبليس، بالإضافة إلى ذلك تمَّت محاولة الكشف عن الإطار المفاهيمي لكلمتي إبليس والشَّيطان من خلال تحديد الأماكن
التي وردت فيها هاتان الكلمتان في القرآن الكريم، كما هدف البحث إلى فهم الأفعال والصفات المنسوبة إلى الشَّيطان بشكلٍ أفضل
والتي كانت سببًا في تسمية إبليس بالشَّيطان.

Anahtar Kelimeler

القرآن, التَّفسير, إبليس، شيطان، بلاغة.

Kur'an’da Geçen Şeytan ve İblis Kavramlarının Semantik ve Mahiyet İncelemesi

Öz

Kur'ân-ı Kerim’de bazen İblis bazen de Şeytan kelimesi kullanılır. Genel algı, her iki kelimenin aynı anlamı ifade ettiğidir. Ancak Kur’ân’a az veya çok vâkıf olan herkes bilir ki bu kitap muhteva zenginliği bakımından eşsizdir. Yakın anlamlı gibi gözüken kelimeler arasında bazı nüanslar muhakkak vardır ve her bir kelime ve kavram yerli yerinde kullanılmıştır. Dolayısıyla İblis bazen de Şeytan kelimelerinin geçtiği âyetler incelendiğizaman aynı anlamı içermediği fark edilecektir. Hz. Adem kıssasının aktarıldığı yerlerden biri de Bakara sûresi 30 ile 39. âyetler arasıdır. Bu sûrenin 34. âyetinde Hz. Adem’e secde etmeyen varlığın İblis olduğu belirtilirken, kıssanın bağlamı ve akışı değişmemesine rağmen Hz. Adem ve Havva’nın ayaklarını kaydıran ve Onları içinde bulundukları konumdan çıkaranın Şeytan olduğu zikredilir. Bu durum her iki kelimenin aynı anlamı ifade etmek için kullanılmadığına işaret eder niteliktedir. Bu makalede öncelikle bu şekilde bir isimlendirme farklılığına neden gidildiği tesbit edilmeye çalışılmıştır. Secde etmekten yüz çevirip kibirlenen, kâfirlerden olan ve henüz zararı kendiyle sınırlı olan İblis, başkalarına zarar vermeye başladığı anda Şeytan niteliğini kazandığı görülmüştür. Bu farklılık, Kur’ân’ın beyan güzelliğini ve muhteva zenginliğini göstermektedir. Müfessirler bu farka yeterince değinmemişlerdir. Bu iki kavram, Kur’ân’ın tamamını kapsayacak şekilde araştırma konusu edilmiştir. İblis ve Şeytan kelimeleri arasındaki farkın ortaya konulmasının yanında kavramlara dair bir muhteva araştırması da yapılarak kapsamlı bir bilgi çerçevesi oluşturulmuştur. Bu bağlamda Şeytan ve İblis kelimelerinin etimolojik çözümlemeler yapılmış, İblis’in hangi maddeden yaratıldığına dair tartışmalara değinilmiş, tercih edilen görüş de ortaya konulmuştur. Ayrıca İblis ve Şeytan kelimelerin Kur’ân’da geçtiği yerler bağlamsal analizlerle verilerek İblis ve Şeytan kelimelerinin kavramsal çerçevesi ortaya konulmaya çalışılmış, Şeytana nispet edilen fiiller işlenmek suretiyle İblis’in Şeytan olarak isimlendirilmesine neden olan niteliklerin daha iyi anlaşılması sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Tefsir, İblis, Şeytan, Belâgat.

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu'cemü'l-müfehres li-elfâzi'l-Kur'âni'l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1364/1945. Akkad, Abbas Mahmûd. İblis. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, t.y. Askerî, Ebû Hilal, el-Furûku’l-lugaviyye, y.y: Müessetü’n-Neşr el-İslamî, 1412/1991. Bağavi, Ebu Muhammed el-Hüseyn b. Mes’ud. Mealimü’t-tenzil. 8 Cilt. y.y: Dâru Tayyibe, 1997. Cevherî, İsmaʿîl b. Hammâd, es-Sıhâh, thk. Ahmed ʿAbdulgafûr ʿAttâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm, 1987. Ebû Avde, Avde Halîl. et-Tetavvuru'd-dilâliyyu beyne lugati'ş-şi'ri'l-câhiliyyi ve lugati'l-Kur'âni'l-kerîm. Ürdün: Mektebetü'l-Menâr, t.y. Ebû Zehre, Muhammed. Zehretü't-tefâsîr. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, t.y.
• İbn Fâris. Muʿcemu Mekâyîsi’l-luġa. thk. ʿAbdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1979. İbn Kesîr, İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. thk: Sami b. Muhammed es-Selâme. Tefsirü’l-Kur’âni’l- azim. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1999.
• İbn Kuteybe. Garibu’l-Kur’an. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978. İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisanu’l-Arab. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1414/1993. İsfahânî, Ebü'l-Kasım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Râğıb. thk. Safvan Adnan ed-Devâdî. el-Müfredât fî garîbi'l-Kur'ân. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1412/1991. Kurtûbî, Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebu Bekîr. el-Câmiʿ li-
• Ahkâmi’l-Kurʾân, thk. thk: Ahmed el-Berdûnî, İbrahim Atfayiş. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964. Râzī, Fahruddîn. Mefâtihu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, 1420/1999. Sâbuni, Muhammed Ali. Saffetü’t-tefasîr. 3 Cilt. Kahire: Dâru's-Sâbunî, 1997. Saʿdî, Abdurrahmân b. Abdullah. Teysîru’l-kerîmi’r-rahmân fî tefsîri’l-kelâmi’l-mennân. Beyrut: Müessetu’r-Risale, 2000. Suyuti,
• Abdurrahman b. Ebi Bekr Celaleddin. el-Mahallî, Celâleddin. Tefsir’ul- celaleyn. Kahire: Dâru’l-Hadîs, t.y. Şankiti, Muhammed Emin Bin Muhammed. Edvaul-beyân fi izahil-Kur’ân bil-Kur’ân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2019. Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir. Câmiu’l-beyân an te’vîli’l-Kur’ân. 12 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbiyeti ve’t-Turâs, Kahire t.y. Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhim b. es-Serî b. Sehl. Me’ânî’l- Kur’ân ve ’îrâbuh, thk. Abdülcelîl Abduh Şiblî. 4 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1988.