Tercümânu’l-Kur’ân İbn Abbâs’ın Sahîfesi-1

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 59 - 71, 29.06.2023

Hüseyin Yaşar Muhammed Yusuf Yaşar

Öz

Kur’ân-ı Hakîm’in anlaşılmasında gerek Peygamber’den (sav) işittikleri tefsir ve beyanları aktarmaları ve gerekse vahyin ilk mübelliğinden edindikleri hassasiyetlere dayalı olarak yaptıkları kendi yorumları açısından sahabenin Tefsir ilmindeki kapladıkları ilmî alan oldukça kapsamlıdır. Bu açıdan bakıldığında ön plana çıkan sahabeden biri de Abdullah b. Abbâs’tır. Sahabe arasında ilmî donanımı ile öne çıkmış bir şahsiyet olarak İbn-u Abbâs, klasik kaynaklarımızda pek çok rivâyette bu yönüyle dile getirilmektedir. Kur’ân âyetlerin manalarındaki incelikleri anlayıp; maksadına uygun olarak yorumlayarak açıklayabilmesi için Peygamber’in duasına mazhar olan Abdullah b. Abbâs’ın tefsîr ilmindeki ayrıcalıklı yeri, klasik tefsir kaynaklarımızda ilk dönemden itibaren birçok müellif tarafından kabul edilmiş ve dile getirilmiştir. Bu sebepledir ki; İbn-u Abbâs’tan klasik tefsir kaynaklarımızda “Tercümânu’l-Kur’ân” diye bahsedilmiştir. Gerek ilk dönem ve gerekse diğer dönem tefsir kaynaklarımızda İbn-u Abbâs’tan tefsîr hakkında ve muhtelif âyetlerin tefsiri ile ilgili külliyatlı rivâyetler nakledilmiş ve bunlar değişik tariklerle bize kadar ulaşmıştır. Kur’ân’da İbn-u Abbâs’ın görüş bildirerek yorumlamada bulunmadığı neredeyse hiçbir âyet bulunmadığı dahi söylenebilir. Bu nedenle İbn-u Abbâs’a isnâd edilerek uydurma nakillerin rivâyet zincirine eklenmeye çalışıldığı da söz konusu olmuştur. Bununla birlikte rivâyetlerin günümüze kadar ulaşması kadar, ulaşan rivâyetlerin sıhhat derecesi de araştırma konusu olmuştur. Bu nedenle âlimler, İbn-u Abbâs’tan gelen âyetler hakkındaki ve tefsir ilmi ile ilgili rivâyetlerin sıhhat derecesini belirlemek için cerh ve ta‘dîl ilmi açısından çok ciddi gayretler sarf etmişlerdir. Bu çalışmalar neticesinde Ali b. Ebî Talhâ tarîkinin, İbn-u Abbâs’a isnadla rivâyetlerin tarikleri içerisinde esahh (en sahih) olanı olduğu belirtilmişse de; bu görüşe itiraz edenlerin olduğu da görülmüştür. Çoğunluk ise, Ali b. Ebî Talhâ tarîkinin, diğer tarîklere kıyasla daha güvenilir olduğunu kabul etmişlerdir. Bu çalışma Abdullah b. Abbâs’ın Sahîfesi olarak bilinen Tefsîrinin detaylı incelenmesi anlamında; ayrıca bu eserin günümüze ulaşmasına aracılık eden rivâyet zincirlerinin incelenmesi açısından bir başlangıç mahiyetindedir. Bu makalede sadece Abdullah b. Abbâs’ın sahifesinin rivâyet zincirlerinin en güveniliri olduğu genel kanaat ile belirtilen Ali b. Ebî Talha zinciri incelenecek olup; eserin daha detaylı anlaşılması için bir giriş mahiyetinde olacaktır. Konu ile ilgili yazılacak seri makaleler ile hem rivâyet zincirlerinin detaylı incelemesi; hem de eserin tam olarak anlaşılmasına katkı sağlanması planlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Tercümân, İbn-u Abbâs, Ali b. Ebî Talhâ, Sahîfe

Kaynakça

• Abdullah b. Abbâs. Tefsîru İbn-u Abbâs el-Müsemmâ Sahifetü Ali b. Ebî Talhâ ‘an İbn-u Abbâs fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Râşid Abdü’l-Mün‘im er-Reccâl. Kahire: Müessesetü’l-Kütübü’s-Sekâfiyye, 1411/1991.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-‘İlel ve Ma‘rifetü’r-Ricâl. nşr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbâs. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1408/1988.
• Aydınlı, Abdullah. “Mu‘allak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/309. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Aydınlı, Abdullah. “Sema‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/457. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmi‘u’s-Sahîh (Sahîhu’l-Buhârî). 5 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-Âlemiyye, ts.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Ali b. Ebî Talhâ’nın Tefsir Sahîfesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (1969), 55-67.
• Çakan, İsmail Lütfi – Eroğlu, Muhammed. “Abdullah b. Abbâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/76-79. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Efendioğlu, Mehmet. “Tedvîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/267-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Gümüş, Sadrettin. “Garîbu’l-Kur’ân Tefsirinin Doğuşu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1987-1988), 16-20.
• Hazrecî, Safiyyuddın Ahmed b. Abdullah el-Ensârî. Hulâsat-u Tezhîb-i Tehzîbi’l-Kemal fî Esmâi’r-Ricâl. Beyrut: y.y., 1399/1979.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-Bârî bi Şerh-i Sahîhi’l-Buhârî. 15 Cilt. Kahire: y.y., 1406/1986.
• Nahhâs, Ebû Ca‘fer. en-Nâsih ve’l-Mensûh fî’l-Kur’âni’l-Kerîm. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Özkan, Halit. “Vicâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/100. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Polat, Salahattin. “Mürsel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/52-54. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1411/1991.
• Yücel, Ahmet. “Sika”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Zehebî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânu’l-İ‘tidâl fî Nakdi’r-Ricâl. 3 Cilt. Mısır: y.y., 1382/1963.
• Zerkânî, Muhammed Abdu’l- ‘Azîm. Menâhilu’l-‘İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî. el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1376/1957.