Mimar Sinan’ın Biyografileri Ve Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Büyükçekmece (Kanuni Sultan Süleyman) Köprüsü Onarımları

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 577 - 607, 31.12.2023

Umut Bilgiç Ayşe Avşin

https://doi.org/10.29135/std.1226200

Öz

Büyükçekmece Köprüsü; geçmişte Marmara Denizi’nin bir koyu olan, sonradan kıyı set gölü (lagün) biçiminde oluşumunu tamamlamış Büyükçekmece Gölü üzerinde inşa edilmiştir. Başkent İstanbul’dan sonraki ilk menzilde yer alan köprü, Osmanlı’ya Avrupa içlerini tarif eden yol güzergâhları üzerindedir. Yapının inşaatına Kanuni Sultan Süleyman döneminde başlanmış çalışmalar halefi II. Selim’in hükümranlığının ilk yıllarında, 1567/1568, yılında tamamlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda üç padişaha baş mimarlık görevinde bulunmuş Mimar Sinan tarafından inşa edilmiş yapı, aynı zamanda Sinan’ın adını yapım kitabesine yazdırdığı tek eseridir. Bu makalede köprünün, kullanıma girdiği zamandan Osmanlı Devleti’nin yıkıldığı güne kadar geçen sürede, geçirdiği onarımların arşiv belgelerindeki izleri sürülmüştür. Çalışma boyunca; köprünün banisi- mimarı- inşa tarihi hakkında bilgi veren köprü yapım kitabesi, birçok bilimsel yayına konu olmuş köprünün mimarı Mimar Sinan’a ait tezkire ve risalelerinde köprü hakkında anlattıkları, Osmanlı arşivlerinde yer alan ve 18.-20. yüzyıllar arasına tarihlenen ferman, şikâyet dilekçeleri, keşif defterleri, raporlar, devlet kurumları arasındaki yazışmalar, özel notlar ile 20. yüzyılın başında çizilmiş rölöveler ana kaynakları oluşturmuştur. Araştırma sonucunda arşivlerde yer alan ve Büyükçekmece Köprüsü’ne ait olduğu anlaşılan tüm keşif defterleri ve raporların son derece detaylı bir şekilde hazırlandığı tespit edilmiştir. Öyle ki, 19.yüzyılın ilk yarısına tarihlenen bir keşif defterinde kullanılacak tüm malzemenin ölçüsü tek tek verilmiş ayrıca ayaktan döşeme bitim elemanına kadar onarımın nasıl yapılacağı tarif edilmiştir. 20.yüzyılın başına ait bir evrakta ilk defa “tarihi eser” olduğu belirtilen köprünün; I. Dünya Savaşı yıllarında hazırlanan rölöve çizimleri yapı ve yakın çevresi hakkında son derece kapsamlı bilgi sunmakta, bununla birlikte günümüzde köprüde gözlemlenen kemer deformasyonlarının o yıllarda da var olduğunu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mimar Sinan, Osmanlı Köprüleri, İstanbul, Kitabe, Osmanlı Arşivleri

Büyükçekmece (Suleiman the Magnificent) Bridge in the Light of Architect Sinan's Biographies and Ottoman Archive Documents

Öz

Büyükçekmece Bridge was built on Büyükçekmece Lake, which was a bay of the Marmara Sea in the past and later completed its formation in the form of a lagoon. The bridge, which is located at the first range after the capital Istanbul, is on the road route from the Ottoman Empire to Europe. The construction of the building started during the reign of Suleiman the Magnificent and the works were completed in 1567/1568, in the first years of the reign of his successor, Selim II. The building, which was built by Mimar Sinan, who served as the chief architect for three sultans in the Ottoman Empire, is the only work that his name was written on the construction inscription.
In this article, the traces of the repairs of the building, from the time the bridge was put into use to the collapse of the Ottoman Empire, were investigated in the written archive documents. The main sources used in the study can be listed as follows: the bridge construction inscription giving information about the builder-architect-construction history of the bridge, what the architect of the bridge, Mimar Sinan, told about the bridge in his biographies and pamphlets, edicts, petitions, discovery books, reports, correspondence between state institutions, private notes in the Ottoman archives which are dated between the 18th and 20th centuries and the survey drawings created at the beginning of the 20th century.
As a result of the research, in seven biographical manuscripts that are directly associated with Mimar Sinan and his works, written by himself, and have been the subject of many modern studies, it has been seen that the architect attaches special importance to the Büyükçekmece Bridge among the twelve bridges that he stated that he built. Mimar Sinan mentioned that he built the bridge in one of his biographies, Tezkiretü’l Ebniye. In Tezkiretü’l-Bünyân, he explained in detail the construction of the bridge that is the subject of our study, as one of the six structures that he cares about, and in Tuhfetü’l-Mi’mârîn, he stated that some of the bridge’s legs were damaged and rebuilt after the flood. Apart from the Sinan biographies, which describe the bridge and its construction, it has been determined that all the discovery books and reports in the Ottoman archives of the State Archives Directorate, which appear to belong to the Büyükçekmece Bridge, were prepared in extreme detail. So much so that, in a discovery book dated to the first half of the 19th century, the measurements of all the materials to be used were given one by one, and how the repair would be carried out, from the footing to the floor finishing element, was described. Survey drawings of the bridge prepared during World War I, provide extremely comprehensive information about the building, which was stated as a “historical work” for the first time in a document from the beginning of the 20th century and its immediate surroundings, and also reveal that the arch deformations observed on the bridge today also existed in those years.

Anahtar Kelimeler

Mimar Sinan, Ottoman Bridges, Istanbul, Inscription, Ottoman Archive

Kaynakça

• Aksoy, İ. H. (1986). Büyükçekmece Köprüsü Temel İnşaatı. II. Uluslararası Türk İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi- Bildiriler II, 145-155. İstanbul: İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Derneği.
• Aktepe, M. (1988). Abdülhamid I. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.1, 213-216), İstanbul: TDV yayınları.
• Altınay, A. R. (1931), Mimar Sinan. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi.
• Bedlek, E. Y. (2015). Büyükçekmece Menzil Külliyesi ve Mimar Sinan. Büyükçekmece Menzil Complex and Great Sinan. İstanbul: Büyükçekmece Belediyesi Kültür Yayınları.
• Bozkurt, O. (1952). Koca Sinan’ın Köprüleri. XVI. Asır Osmanlı Medeniyeti İçinde Sinan, Köprülerin Mimari Bakımdan Tetkiki, Silüet ve Abide Kıymetleri. İstanbul: Pulhan Matbaası.
• Çeçen, K. (1988). Sinan’ın Yaptığı Köprüler. Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri I, 429-438. İstanbul: T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını.
• Çulpan, C. (2002). Türk Taş Köprüleri: Ortaçağ’dan Osmanlı Devri Sonuna Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Demircanlı, Y.Y. (1989). İstanbul Mimarisi İçin Kaynak Olarak Evliya Çelebi Seyahatnamesi. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları
• Er, R. (2008). Risale. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.25, 112-113), İstanbul: TDV yayınları.
• Erdoğan, M. (1953). Osmanlı Mimari Tarihinin Arşiv Kaynakları. Tarih Dergisi (3/5-6), 95-122.
• Erkal, M. (1991). Arşın. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.3, 411-413), İstanbul: TDV yayınları.
• Eyice, S. (1992). Büyükçekmece Köprüsü. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.6, 520-521), İstanbul: TDV yayınları.
• Kılıç, O. (2001). Mühimme Defterlerine Göre 16. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Doğal Afetler (Fırtınalar, Su Baskınları, Şiddetli Soğuklar ve Yıldırım Düşmesi Olayları). Kemal Çiçek (Ed.), Pax- Ottomana: Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, 793-820, Ankara: Sota & Yeni Türkiye.
• Kunter, H. B. (1942). Kitabelerimiz. Vakıflar Dergisi (2), 431-457.
• Kuran, A. (1986). Mimar Sinan. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları
• Meriç, R. M. (1965). Mimar Sinan: Hayatı, Eseri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi
• Miroğlu, İ. (1989). Mimar Sinan Dönemi Osmanlı Toplum Yapısı. Vakıf Haftası Dergisi (6), 31-43.
• Mülayim, S. (2013). Sinan bin Abdülmennan. Bir Dünya Mimarının Hayat Hikayesi, Eserleri ve Ötesi. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Noyan, T. (2012). Reinhold Lubenau Seyahatnamesi: Osmanlı Ülkesinde 1587-1589. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Ortaylı, İ. (2006). Osmanlı Barışı. İstanbul: Ufuk Kitap.
• Öz, Y. (2012). Tezkire. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.41, 68-69), İstanbul: TDV yayınları.
• Öziş Ü., Özdemir Y., Atalay A. (1997). Sinan Dönemi Türk Taş Köprüleri. Türkiye İnşaat Mühendisleri Odası 14. Teknik Kongresi, 23-25 Ekim 1997, 1145-1160. İzmir: İnşaat Mühendisleri Odası İzmir Şubesi. Yayın no.26.
• Özkılıç, S. K. (2015). 1894 Depremi ve İstanbul. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pakalın, M.Z. (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Sâi Mustafa Çelebi. (1989). Mimar Sinan ve Tezkiret’ül Bünyan. (M. Sözen Ed., Çev. S. Saatçi) İstanbul: MTV Film Yelevizyon Sanayi ve Tic.
• Sâi Mustafa Çelebi. (2002). Yapılar Kitabı: Tezkiretü’l Bünyan ve Tezkiretü’l Ebniye: Mimar Sinan’ın Anıları. (H. Develi, Ed., Çev. H. Develi ve S. Rıfat): İstanbul Koçbank.
• Sâi Mustafa Çelebi (2006). Sinan’s Autobiographies Five Sixteenth-Century Texts. (G. Necipoğlu, Ed., Çev. H. Crane ve E. Akın) Leiden: Brill.
• Sönmez, Z. (2014). Mimar Sinan Tarihi: Yazma ve Belgelerle. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Şeşen, R. (1988), Mimar Sinan ile İlgili Yazmalar. Zeki Sönmez (Ed.), Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, 269-276, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tuğrul, N. (1944). Büyükçekmece Köprüsü. Arkitekt (XIV), 5-6.
• http://www.koeri.boun.edu.tr/sismo/2/deprem-bilgileri/tarihsel-depremler/ 24.12.2022
• BOA A.DVNSMHM 5-626
• BOA, C..NF..50-2451 (15 Temmuz 1787 / 29 Ramazan 1201)
• BOA, AE.SABH.I_203/13559-3 (30 Ağustos 1787 / 16 Zilkade 1201)
• BOA, EV.HMH.SSÜL.I 4/42 (G.131) (1836 / 1252)
• BOA, T.1981/65-1 (G.431) (4 Ekim 1894 / 22 Eylül 1310)
• BOA, T_2101_95 (25 Mayıs 1901 / 12 Mayıs 1317)
• BOA, T_2675_34 (G.275) (31 Ekim 1917 / 17 Teşrîn-i Evvel 1333)
• BOA, BOA T.2664_67 (G.421). (31 Ekim 1917 / 31 Teşrîn-i Evvel 1333)
• BOA, T_2675_34 (G.277) (15 Aralık 1917 / 15 Kanun-ı Evvel 1333)
• BOA, T_2675_52 (G. 435) (22 Temmuz 1918 (1334)
• BOA, T_2675_52 (G. 437) (22 Temmuz 1918 (1334)
• BOA, T_2675_52 (G. 439) (22 Temmuz 1918 (1334)
• BOA, T_2675_9 (G.70) (28 Mayıs 1918 / 1334).
• BOA PLK.p 04509
• BOA PLK.p 03375
• BOA PLK.p 05376 (25 Mayıs 1918 / 1334)