Production of Space Through "Constructıon" and "Allocation" in the Late Ottoman Empire: Darulmuallimats

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 609 - 635, 31.12.2023

Duygu Köse Hatice Gökçen Özkaya

https://doi.org/10.29135/std.1298209

Öz

Darulmuallimats were educational institutions established by the Ottoman State in order to train female teachers and female students in the late Ottoman modernization. Established in 1870, Istanbul Darulmuallimat was the only institution that trained women teachers for nearly 40 years in the entire Ottoman geography. When it came to 1913, darulmuallimats had started to be established in the provinces as well. The spatial production for these new educational institutions, where women gained the right to both receive and give education, was also carried out in this process. These schools constitute an important sampling group to understand the space production habits and practices of the Ottomans in the Late Ottoman period, when many innovations were encountered in terms of architectural and construction activities in connection with the policies followed. The aim of the article is to reveal how spaces were produced for these schools. For this purpose, in this study, it is questioned how these educational institutions established specifically for women were spatially imagined, what kind of approach was displayed in their spatial production, and how the spaces were related to the function, scale and user profile. In this questioning, the policies followed, the decisions taken and the regulations regarding the functioning of these institutions give important clues. With the information obtained from archive documents, the spatial production of Darulmuallimats, as well as the construction of new buildings were examined, and the relationship of Ottoman space production habits with architectural practices called “construction” and “space allocation” was revealed.
In addition, the relationship between these architectural practices and the criteria that shape the space, such as function, scale and user profile, is revealed through Darulmuallimat structures. Ottoman space production habits, the harmony of space and function, the relationship of space with scale and dimensions, how space and user relations were handled in architecture at that time, the relationship of users’ gender and differing needs with building production were questioned and discussed through Darulmuallimats.
This discussion was based on the information obtained from archival sources and secondary sources related to the period. The date range examined by the study is between 1870 and 1923, and the archive sources in this range have been examined in the context of the subject. As the primary source, the official correspondence obtained through the State Archives Access System of the Presidency of the Republic of Turkey, official records of First Turkish Parliament for the period between 1876-1923, and various official documents and visual materials of the Ministry of Education available from the SALT Research Education Archive were used. Based on the information in these sources and in the secondary sources examined for each Darülmuallimat, clues were sought regarding the space production habits in the Ottoman architectural tradition and the space production of the buildings of the Darulmuallimats, which is a new institution in terms of its function, scale and user.

Anahtar Kelimeler

darulmuallimat, space, woman, space allocation, construction

Proje Numarası

SDK-2019-7395

Geç Osmanlı’da “İnşa” Ve “Tahsis” Yoluyla Mekân Üretimi: Darülmuallimatlar

Öz

Darülmuallimatlar, geç Osmanlı modernleşmesinde kız öğrencilere eğitim vermesi için kadın öğretmen yetiştirmek amacıyla Osmanlı Devleti tarafından faaliyete geçirilmiş eğitim kurumlarıdır. 1870’te kurulan İstanbul Darülmuallimatı yaklaşık 40 yıl kadar tüm Osmanlı coğrafyası için kadın öğretmen yetiştiren tek kurum olmuştur. 1913 senesine gelindiğinde taşrada da Darülmuallimatlar açılmaya başlamıştır. Kadınların hem eğitim alma hem de verme hakkını kazandıkları bu yeni eğitim kurumlarının mekânsal üretimleri de bu süreçte gerçekleştirilmiştir. Bu okullar, izlenen politikalarla bağlantılı olarak mimari ve inşai faaliyetler açısından çok sayıda yenilikle karşılaşılan Geç Osmanlı döneminde Osmanlı mekân üretim alışkanlıklarını ve uygulamalarını anlamak için önemli bir örnekleme grubu oluşturmaktadır. Makalenin amacı da bu okullar için nasıl mekân üretildiğini ortaya koymaktır. Bu amaç doğrultusunda çalışmada kadınlar için özel olarak kurulmuş bu eğitim kurumlarının mekânsal olarak nasıl tahayyül edildiği, mekânsal üretiminde nasıl bir yaklaşımın sergilendiği, mekanlarının işlev, ölçek ve kullanıcı profiliyle nasıl ilişki kurduğu sorgulanmıştır. Bu sorgulamada kadın eğitim kurumlarına ilişkin izlenen politikalar, alınan kararlar ve bu kurumların işleyişlerine ilişkin düzenlemeler önemli ipuçları vermektedir. Arşiv belgelerinden elde edilen bilgilerle birlikte Darülmuallimatların mekânsal üretiminde yeni bina inşasının yanında, mevcut binaların dönüştürülmesi üzerinden yapılan uygulamalar incelenerek, Osmanlı mekân üretim alışkanlıklarıyla “inşa” ve “tahsis” olarak adlandırılan mimarlık pratiklerinin ilişkisi ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Darülmuallimat, mekân, kadın, tahsis, inşa

Destekleyen Kurum

Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Birimi

Proje Numarası

SDK-2019-7395

Teşekkür

Bu makale, Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Birimi SDK-2019-7395 no’lu Doktora Tez Projesi tarafından desteklenen doktora tezinden üretilmiştir. Destek için SDÜ BAP Birimi’ne teşekkür ederiz.

Kaynakça

• Alkan, M. Ö. (2000). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924 (Cilt 6). Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlı Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Boyacıoğlu, D. (2019) Osmanlı Fabrika Yapılarının Projelendirilmesi ve İnşasında Etkili Olan Özneler, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 6/14, 77-95.
• Ceylan Dumanoğlu, S. & Yetişgin, M. (2019). Taşrada Darülmuallimatların Açılışı ve Tarihsel Gelişimi. Turkish History Education Journal, 8 (1), 174-198 . DOI: 10.17497/tuhed.493065
• Çamlıbel, E. Karşıyaka Kız Muallim Mektebi. 2019. https://i.pinimg.com/originals/db/4a/10/db4a10e98877877f05d303924d6bfe0c.jpg (Nisan 14, 2021 tarihinde erişilmiştir).
• Göktaş, A. (2020) Kütahya’daki Tren İstasyonları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Denizli.
• İnşaat ve Tamirat Müdür ve Sermimarı Kemaleddin. «Darülmuallimat için yapılan bir proje: Zemin kat ve birinci kat planları (Mikyas 1:100).» SALT Araştırma. 1910 (tahmini). https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/192757 (Şubat 24, 2021 tarihinde erişilmiştir).
• İnşaat ve Tamirat Müdürü ve Sermimarı Kemaleddin. «Darülmuallimat için bir okul projesi: Ön ve yan görünüşler (Mikyas 1:100).» SALT Araştırma. 1910 (tahmini). https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/192748 (Şubat 24, 2021 tarihinde erişilmiştir).
• Kemaleddin Prof. Mimar. «Darülmuallimat için yapılacak bir proje: Dilsizlere ve âmâlara mahsus mektebin kesit ve görünüşü (Mikyas 1:100).» SALT Araştırma. 1910. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/192744 (Haziran 4, 2021 tarihinde erişilmiştir).
• Kemaleddin Prof. Mimar. «Darülmuallimat için yapılacak bir proje: Dilsizlere ve âmâlara mahsus mektebin planı (Mikyas 1:100).» SALT Araştırma. 1910. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/192744 (Haziran 4, 2021 tarihinde erişilmiştir).
• Köse, D. (2022) Geç Osmanlı’da Eğitim Alanında Kadının Görünürlüğünün İnşası: Darülmuallimatların Mimari ve Mekânsal Tarihi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta.
• Kolay, E. (2020) Batılılaşma Dönemı̇ Osmanlı Mı̇marı̇sı̇nde Uygulanabı̇lmı̇ş Bı̇r Hapı̇shane Projesı̇: Sı̇roz (Serez) Hapı̇shane Bı̇nası, Sanat Tarihi Dergisi, 29/1, 153-171.
• Kuban, D. (1994) Konaklar. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, (c.5, 51-55) İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı.
• Luggat. Luggat Osmanlıca- Türkçe Sözlük. EURODMC, 2023. https://www.luggat.com/ (Nisan 25, 2023 tarihinde erişilmiştir.)
• Mimar Kemaleddin. «Darülmuallimat için yapılacak muftak dairesinin görünüşü (Mikyas 1:100).» SALT Araştırma. 1910 (tahmini). https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/192746 (Şubat 24, 2021 tarihinde erişilmiştir).
• Sözen, M. ve Dülgerler, O. N. (1978) Mimar Muzaffer’in Konya Öğretmen Lisesi, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Dergisi, 4 (1): 117-145.
• Şenyurt, O. (2011) Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinde Değişim ve Dönüşüm. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Şenyurt, O. (2015) Osmanlı Mimarisinin Temel İlkeleri, Resim ve İnşa Üzerinden Geliştirilen Farklı Bir Yaklaşım. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Şenyurt, O. (2022) Mekansal Yetersizlikleri ve İşlevsel Sorunlarıyla Şişli Halkevinin Unutulan Kısa Tarihi, Arredamento Mimarlık, 353: 102-111.
• Tanyeli, U. (2004) İstanbul 1900-2000 Konutu ve Modernleşmeyi Metropolden Okumak. İstanbul: Akın Nalça Kitapları.
• Tanyeli, U. (2012) İstanbul’da Mekân Mahremiyetinin İhlali ve Teşhiri: Gerilimli Bir Tarihçe 16.-21. Yüzyıl. İstanbul: Akın Nalça Kitapları.
• Tanyeli, U. (2022) Korku Metropolü İstanbul, 18. Yüzyıldan Bugüne. İstanbul: Metis Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2022) Güncel Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Başkanlığı. https://sozluk.gov.tr/ (Nisan 25, 2023 tarihinde erişilmiştir.)
• Tutsak, S. (2002) İzmir’de Eğitim ve Eğitimciler (1850-1950). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Vehbim. İzmir›in Eski Okulları. 2 Aralık 2008. http://wowturkey.com/t.php?p=/tr275/vehbim_1942_yenibina.jpg (Kasım 16, 2020 tarihinde erişilmiştir).
• Yağcı, O. Z. (2020) 19.yy-20.yy Konya ve Çevresinde Gayrimüslim Mektepleri ve Yabancı Devlet Okullarının Mimari Analizi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Karabük.
• Yazıcı, N. (2007) Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul.
• Yılmaz, M. (2019) Aydın’da Halkevi Mimarisi. Konya: Aybil Yayınları.
• Yücel, H. A. (1994) Türkiye’de Ortaöğretim. Ankara: TC Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Arşiv Kaynakları
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «DH.İ.UM/7-1-0.» Fatih Çarşamba caddesinde eşi Ferik Sadi Paşa’dan kendisine intikal eden gayrimenkulün Darülmuallimat Heyet-i İdaresince ne kendisine ne de Harik Komisyonu’na haber verilmeden işgal edildiğine dair Belkıs imzasıyla verilen arzuhalin tetkik edilerek neti. 31 Temmuz 1918.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «DH. UMVM / 67-7-0.» Askeriye tarafından işgal edilen İstanbul Darulmuallimin ve Darulmuallimat gibi sair maarife ait binaların boşaltılarak cihet-i maarife teslimi isteği. 15 Ocak 1916.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «İ.. DUİT / 98- 34- 0.» Nizamat, bütçe, tahsisat, afet, tamirat, ilave, nakil; Harik-i Kebir; Derviş Paşa Konağı, Darülmuallimat Binası (Çapa); Selçuk Hatun Sultanisi (Aksaray’da Redif Paşa Konağı’nda); Maarif Nezareti. 10 Temmuz 1921.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF. İBT. /549-1-0.» İnşa edilecek Darülmuallimat-ı ibtidaiyenin, gönderilen resim ve planlarına göre inşası gerektiğinden ayrıca plan gönderilmesine gerek olmadığının Teke Mutasarrıflığı›na bildirildiği. 18 Temmuz 1915.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT. /1215-2-0.» Geçici olarak Şehremaneti mecruhin-i askeriye hastahanesi olarak kullanılan Çapa’daki Darülmuallimat binasının hasarının tesbiti ile Macar Salib-i Ahmer Hastahanesi haline getirilmesi ve masrafının Macar Heyeti tarafından karşılanması. 22 Mart 1916.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT. /1243-88-0.» Çapa›da kain Darülmuallimat binasının tamirine sarfolunmak üzere satın alınan malzeme ile yapılan ödemeye dair kayıtlar. Selçuk Hatun İnas Rüşdiyesi binasının tamirine sarfolunmak üzere satın alınan malzeme ile yapılan ödemeye dair makbuz. 27 Aralık 1921.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT. /13-130-0.» Darülmuallimat için kiralanan konağın sahibi Atiyyeullah Hanım’a mukavele gereğince altı ayda bir ödenecek kiranın Hazine’den Maarif Muhasebesi’ne verilmesi. 10 Ekim 1873.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT. /173-26-0.» Süleymaniye civarında inşa edilecek Darulmuallimat ile Kız Sanayi Mektebi için kurulan komisyonda görev alacak memurların seçilerek gönderilmesi. 4 Temmuz 1893.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT. /222-24-0.» Ayasofya Merkez Rüşdiyesi ve Darulmuallimat olarak kullanılmak üzere Hakkı Paşa Konağı ile Laleli’deki konağın satın alınması, rüşdiye mektebinin tamirine başlanmak üzere keşfinin yapılması. 3 Eylül 1894.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT. /30-92-0.» Darülmuallimat olarak kullanılan evin kirasının tertib-i mahsusundan ödenip suretinin gönderilmesi. 21 Temmuz 1875.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT. /40-52-0.» Darülmuallimat olarak kullanılan hanenin kiralarının ödenmesi. 25 Temmuz 1876.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT. /781-38-0.» Darulhayr’ın bazı odalarını işgal eden inşaat malzemelerinin, Darulmuallimat yapılmak için satın alınan binanın tamiri için teşekkül edecek komisyona devr olunarak muhafazası. 21 Mayıs 1904.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT/1192-17-0.» Darulmuallimat inşaatıyla ilgili davanın reddedildiği. 28 Şubat 1916.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT:/1189-23-0.» Darulmuallimat’a ilaveten yapılmakta olan binanın eksiklerinin tamamlanmasının uygun görüldüğü. 15 Kasım 1913.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT. /1244-20-0.» Çapa›daki Darülmuallimat binasının tamiri için Unkapanı Anbarı ve Vezneciler Ambarı›ndan alınan malzeme ile kerestenin bedelinin ödenmesi. 20 Nisan 1922.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). «MF.MKT. /781-38-0.» Darulhayr’ın bazı odalarını işgal eden inşaat malzemelerinin, Darulmuallimat yapılmak için satın alınan binanın tamiri için teşekkül edecek komisyona devr olunarak muhafazası. 21 Mayıs 1904.