Tarihi Samsun Evlerinde Cephe Düzenlemesi Üzerine Bir Araştırma

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 637 - 669, 31.12.2023

Şuayip Çelemoğlu Kasım İnce

https://doi.org/10.29135/std.1298257

Öz

Orta Karadeniz Bölgesi’ndeki Samsun, coğrafi konumu itibariyle Karadeniz ile İç Anadolu’yu birbirine bağlamaktadır. Bu konumuyla önemli bir alanda yer alan kent, tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Osmanlı Dönemi’nde, farklı din ve etnik grupların var olduğu kent, 19. yüzyılda, ticaretin gelişmesiyle önem kazanmış, buna bağlı olarak birçok yapı inşa edilmiştir. Bu yapıların büyük çoğunluğunu, evler oluşturmaktadır. Samsun merkezdeki evler, İlkadım sınırları içerisindeki Selahiye, Kadıköy, Kale ve Ulugazi mahallelerinde yoğunlaşmaktadır. Konu edilen evlerin cepheleri, bulundukları bölgenin zaman içerisinde sahip olduğu kültür birikimini yansıtırken, hane sahiplerinin sosyal ve ekonomik durumlarını da göstermektedir. Evlerdeki kapı, pencere, çıkma, balkon, konsol, taşıyıcı eleman ve kat silmeleri cephelere hareketlilik kazandırmaktadır. Bu cephe elemanlarının biçimi, boyutları ve kendi aralarındaki uyumları, cephenin karakterini oluşturur. Bu çalışmada, tarihi kent dokusunu oluşturan evlerin cephe özelliklerinin incelenmesi ve değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Çoğunlukla 19. yüzyılın ikinci yarısı ile 20. yüzyılın başlarında inşa edildiği anlaşılan evler, günümüze kadar korudukları cephe tasarımlarıyla dönem üslubunu yansıtırlar. Aynı zamanda yapıldıkları dönemin kültür ve yaşam biçimini gösteren evlerin cephe özelliklerinin korunması kültürel sürekliliğin sağlanması bakımından önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Samsun, İlkadım, Ev, Cephe, Cumba, geleneksel konut mimarisi

A Research on Facade Arrangement in Historical Samsun Houses

Öz

Samsun, located in the Central Black Sea Region, connects the Black Sea and Central Anatolia due to its geographical location. The city, which is located in an important area with this location, has been home to many civilizations throughout history. The city, where different religious and ethnic groups lived during the Ottoman Period, was built in the city which has gained importance with the development of trade in the nineteen century. Depending on this, many structures have been built. The vast majority of these structures are houses. The houses in the center of Samsun are concentrated in Selahiye, Kadıköy, Kale and Ulugazi neighborhoods within the borders of Ilkadım. While the facades of the houses reflect the cultural values of the region they are located in over time, they also show the social and economic status of the homeowners. Most of the houses that have survived to this day in Samsun were built after the great fire of 1869. Stone, wood and brick were used as the basic building materials in the construction of these houses, and traditional construction techniques such as baghdadi, masonry and roof are seen. Houses of the plan type with an internal sofa or an external sofa usually consist of two floors above the basement. There are also six cihannuma floors in the house. The houses that make up the vast majority of the settlements and determine the identity of the cities attract attention with their facades. The facades of the houses reflect the cultural accumulation of the region they are located in over time, while showing the social and economic status of the household owners. The landscape with the topography of the land where the house is located is an important element in the positioning of the houses and the selection of the main facade. The sea has been an important factor in the positioning of the main facade in Samsun houses. The front facades of the houses, which are gradually positioned on the gently sloping slopes to the south of the sea coast, are oriented to the north, northeast or east depending on their location. Importance has been given to the sea-facing facades of houses whose front facades do not face the sea, and there is a balcony or balcony application here. Since the houses that had a sea view at the time they were built remain among multi-Decker buildings today, the sea view has largely disappeared. Door, window, exit, balcony, console, carrier element and floor erasures in houses give move to facades. The shape, dimensions and Decadence of these facade elements form the character of the facade. In this study, it is aimed to examine and evaluate the facade features of the historical houses that make up Samsun city fabric. Mostly Between the second half of the ninteen century and the first half of the twentieth century these houses, which are understood to have been built at the beginning of the century, reflect the period style with the facade compositions that they have preserved to this day. The protection of the facade features in these houses, which reflect the culture and way of life, is also important in terms of ensuring and maintaining cultural continuity.

Anahtar Kelimeler

Samsun, Ilkadım, House, Facade, Oriel, traditional house architecture

Kaynakça

• Arseven, C. E. (1994), Şahnişin, Sanat Ansiklopedisi (C.4, 1860) İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Avanoğlu, S. (2002), Ünye Evleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Üniversitesi, İstanbul.
• Aygör, E. (2005), 20. Yüzyıl İlk Yarısı Evlerinde Cephe ve Demir Parmaklıklar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Aysel, N. R. (2019), Eldem Yapılarında Saçak, Mimar Mekâna Anlam ve Değer Katan Bir Elemana Dönüşüyor, Toki Haber (108), 58-61.
• Badakol S., (2003). Tarihi Samsun Evlerinin Yapısal Özellikleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Başgan, S. (2008), “Geleneksel Doğu Karadeniz Evleri”, Erdem, (52), 42-90.
• Bayhan, A. A. (2017), “Ordu’dan Bir Geç Osmanlı Sivil Mimarlık Örneği: Çamaş Cevat Bey Konağı”, XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 1-17.
• Bayrak, H. (2020), Ordu Ünye Ortayılmazlar ve Buruncu Mahallelerinde Bulunan Geleneksel Konut Örnekleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ordu Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu.
• Binan, M. (1952), Türk Saçak ve Kornişleri, İstanbul: Fulham Matbaası.
• Boy, E. Ş. (2014), Merzifon Evleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Çal, H. (1988), Tokat Evleri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Çetin, Y. (2006), Geleneksel Türk Evinde Cumba, Sanat Tarihi Dergisi, 15(2), 18-27.
• Çetin, Y. (2011), Sakarya ve Çevresinden Ev Örnekleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 67-103.
• Demirci, D. (2010), Isparta Evleri, Isparta: Isparta Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları: 7.
• Duymaz, A. Ş. (2013), On Dokuzuncu Yüzyılda Samsun’un Kentsel Gelişimine Dair Birkaç Mimari Örnek, Samsun Araştırmaları, (ed. Cevdet Yılmaz) III. Kitap, Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 115-127.
• Eldem S. H., (1968). Türk Evi Plan Tipleri, İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Eldem S. H., (1987). Türk Evi Osmanlı Dönemi Turkhish Houses Ottoman Period I-III, Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı, İstanbul.
• Elmas, E. (2013), Tarihi Sakarya Bölgesinde Sivil Mimari: Geç 19.Yüzyıl ve Erken 20.Yüzyılda Taraklı Konutlarının Analizi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, Kocaeli.
• Erkalkan, Z. (2019), Samsun İli Bafra İlçesi Sivil Mimarlık Örneklerinin İncelenmesi, Koruma Sorunlarının Belirlenmesi ve Koruma Önerileri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Eroğlu, E. (2009), Bolu Merkezinde Bulunan Eski Evler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Evren, M. (1959), Türk Evinde Çıkma, İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• Göyünç, N. (2000), Osmanlı Belgelerinde Konut Terminolojisi, Habitat-II, 264-267.
• Güler, R. (2019), Gerede Evleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacı Bayram Veli Üniversitesi/Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Ankara.
• Günay, R. (1998), Türk Ev Geleneği ve Safranbolu Evleri, İstanbul: YEM Yayınları.
• Gündoğdu, H., Bayhan, A. A., Aktemur, A. M., vd. (2006), Tarihi Yaşatan İl Tokat, Ankara: PYS Vakıf Sistem Matbası.
• https://karadeniz.gov.tr/ordu-pasaoglu-konagi-ve-etnografya-muzesi/ (Erişim Tarihi: 20.05.2023).
• İltar, G. (2016), Giresun Evleri, İstanbul: Giresun Valiliği Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayını.
• Kafescioğlu, R. (1955), Kuzey-Batı Anadolu’da Ahşap Ev Yapıları, İstanbul: İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi.
• Kara, N. (2005), Eski Gümüşhane Evleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Karpuz, H. (1991), Trabzon Evlerinin Mimari Özellikleri, Türk Halk Mimarisi Sempozyumu Bildirileri, 115-135.
• Kömürcüoğlu, E. (1950), Ankara Evleri, İstanbul: İstanbul Matbaacılık.
• Küçükerman, Ö. ve Güner, Ş. (1995), Anadolu Mirasında Türk Evleri, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ordu Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010), Ordu Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri, Ordu.
• Samsun Valiliği İl Özel İdaresi (2012), Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri, Samsun.
• Selimoğlu, P. (2016), Geleneksel Boyabat Evleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya.
• Şenel, V. (2002), Gümüşhane Evleri, Trabzon: Gümüşhane İl Kültür Müdürlüğü Yayınları.
• Tali, Ş. (2005), Geleneksel Kayseri Evlerinde Süsleme, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (6), 61-85.
• Turan, H. (2018), Sinop’ta Geleneksel Konut Mimarisi, Sosyal Bilimciler Gözüyle Sinop, Ankara: Berikan Yayıncılık, 179-248.
• Turani, A. (1975), Sanat Terimleri Sözlüğü, Ankara: Toplum Yayınevi.
• Uluengin, N. (1988), Osmanlı-Türk Sivil Mimarisinde Pencere Açıklıklarının Gelişimi, İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• Uşma, G. (2021), Anadolu’daki Geleneksel Türk Evlerinin Plan, Cephe ve Süsleme Özellikleri Bağlamında İncelenmesi, ARTS: Artuklu Sanat ve Beşeri Bilimler Dergisi, (6), 227-259.
• Uşma, G. ve Urfalıoğlu, N. (2018), Geleneksel Van Evlerinin Cephe Özellikleri ve Tipolojisi Üzerine Bir İnceleme, Çukurova Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 33(1), 1-16.
• Yavaşcan, E. E. ve Urak, Z. G. (2019), Geleneksel Niğde Evlerinde Enerji Etkin Yapı Tasarımının Güncellenmesi, İdil, (56), 503-513.
• Yiğitpaşa N. T.-Uz F., (2016). XIX. Yüzyıl Samsun’da Bir Grup Konut Mimarisi, Amisos, 1(1), 22-43.