Kahramanmaraş Kapalı Çarşı

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 711 - 739, 31.12.2023

Tolga Bozkurt Ercan Aksoy

https://doi.org/10.29135/std.1298288

Öz

Anadolu, Doğu Akdeniz ve Arap Yarımadası hinterlandında önemli geçiş güzergahları üzerinde yer alan Kahramanmaraş, siyasi ve askeri tarihindeki hareketlilik yanında bugün olduğu gibi geçmişte de canlı bir sosyoekonomik hayata ev sahipliği yapmıştır. Maraş Kalesi’nin güney kesiminde, ilk inşası 15. yüzyıl ortalarında Dulkadirli Beyi Süleyman Bey tarafından gerçekleştirilen Ulu Cami ile bunun etrafında şekillenen çarşı alanında, zamanla Eski (Yukarı) Bedesten ve Sûk-i Maraş (bugünkü Belediye Çarşısı) gibi örgütlü ticari strüktürler 16. yüzyıl başları itibarıyla yerlerini almışlardır. Maraş kent içi ticaret alanının gelişimi Osmanlı döneminde de sürmüş ve mevcut eski çarşının batısında, 16. yüzyıl sonlarında Aşağı (Yeni) Bedesten merkezli klâsik bir Osmanlı çarşısı şekillenmeye başlamıştır. Günümüze ulaşabilen şekli itibarıyla Maraş Kapalı Çarşı; Yeni Bedesten’in güney kenarına bitişik, üstü açık arasta düzeninde sıralanan bezirgân, kavaf, köşker ve alaca dükkânlarının 19. yüzyılın ikinci yarısında tamamen kâgire dönüştürülerek, tonoz sistemleriyle örtülmesiyle meydana gelmiştir. Bu yazıda Maraş Kapalı Çarşı’nın kuruluşundan günümüze kadar olan sürede geçirdiği gelişim aşamaları mimari veriler ve yazılı kaynaklar ışığında ele alınarak, yapı tarihine dair dönemsel restitüsyon önerilerinde bulunulmaktadır. Sonuçta, Maraş kent tarihi için önemli bir kültürel miras değeri taşıyan Kapalı Çarşı’nın İstanbul ve Kayseri örneklerine benzer, çok sıralı arasta düzeninde bir Osmanlı çarşısı olduğuna dikkat çekilerek, yapının 6 Şubat 2023 depreminde aldığı kısmi hasarları da kapsayacak acil bir rehabilitasyona ihtiyaç duyduğu vurgulanmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Kahramanmaraş Kapalı Çarşı inşa tarihinin dönem restitüsyonlarıyla görselleştirildiği monografik bir denemeyi Osmanlı kenti, mimarlık ve sanat tarihi araştırmaları arasına kazandırmak ve ayrıca, 2023 depremi sonrasında Kapalı Çarşı’da yürütülecek koruma ve onarım çalışmalarına katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Ticaret yapıları, Kapalı Çarşı, Bedesten, Arasta, Taş Han

Kahramanmaras Grand Bazaar

Öz

Kahramanmaraş, located on important transit routes in the hinterland of Anatolia, Eastern Mediterranean and Arabian Peninsula, in addition to the activity in its political and military history, has hosted a vibrant socio-economic life in the past as well as today. The city, relocated several times after the devastating earthquakes in history, the development in the present settlement area of the city in Turkish era started in Dukadiroğulları Principality period. Maraş, the administrative center of Dulkadiroğulları Principality, was able to officially maintain its dominance in the region until 1552 and it can be said that the city had institutional and systematic urban structures before the Ottoman domination in terms of religious, commercial and residential zones. In the southern part of Maraş Castle and of the bazaar area, shaped around the Ulu Mosque, which was firstly built by Dulkadirli Süleyman Bey in the mid 15th century, the organized commercial structures such as Old (Up) Bedesten (multi-domed market halls) and Sûk-i Maraş (today’s Municipal Bazaar) took their place in the beginning of the 16th century. The development of the inner-city commercial area of Maraş continued in the Ottoman period and a classical Ottoman bazaar focused on Down (New) Bedesten began to take shape in the west of the existing old bazaar in the late 16th century. The existing texture of Maraş Grand Bazaar, adjacent to the southern side of New Bedesten has taken shape with the bezirgân (merchants), kavaf (leather dealers), köşker (cobblers) and alaca (colored weavers) shops lined up in an open-topped arasta (the shops of the same trade built in a street line) order, which was completely converted into a masonry structure and covered with vault systems in the second half of the 19th century. In this paper, the development stages of Maraş Grand Bazaar from its foundation to the present are discussed in the light of architectural data and written sources, and the periodic restitution proposals are made regarding history of the building. Following the introduction of the study, the physical development process of Maraş city and historical trade zone is emphasized and the four construction periods, determined for the architectural changes of the Grand Bazaar are analyzed. Accordingly, it is understood that the Bazaar came to life with the construction of Bezirgânlar, Kavaflar and Köşkerler arastas that were deployed in order of priority in the south of New Bedesten in the end of 16th century. In the second period, an example of the classical “Taş Hans” built in other Ottoman cities in the mid-17th century and Taş Han together with Alacacılar Arasta as a contemporary extension were added to the eastern wing of the Bazaar. In the third period of the bazaar, in accordance with the Ebniye Regulations (Ottoman construction law), which came into force in the Ottoman State in the 19th century, the bazaar was completely converted into masonry and the open-topped arasta streets were covered with different vault systems. Kahramanmaraş Grand Bazaar took its current shape in the fourth period, when the Köşkerler Arastası, which formed the western wing, was destroyed due to Atatürk Boulevard that opened in the mid 20th century. In conclusion, it is remarked that the Grand Bazaar, which has an important cultural heritage value for the urban history of Maraş, is an Ottoman bazaar in a multi-row arasta order similar to the examples of Istanbul and Kayseri; also it is emphasized that the building needs an urgent rehabilitation, including the partial damage it received in the earthquake, occurring in February 6, 2023. The aim of this study is to bring a monographic essay in which the construction history of Kahramanmaraş Grand Bazaar visualized with period restitutions, among the Ottoman city, architecture and art history studies and also to make a contribution to the conservation and restoration works that should be carried out after the 2023 earthquake in the monument.

Anahtar Kelimeler

Commercial buildings, Grand Bazaar, Bedesten, Arasta, Taş Han

Kaynakça

• Aktüre, S. (1978), 17. Yüzyıl Başından 19. Yüzyıl Ortasına Kadarki Dönemde Anadolu Osmanlı Şehrinde Şehirsel Yapının Değişme Süreci, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Dergisi, 1(1), 101-128.
• Anonim. (2012). Kahramanmaraş Beylik ve Osmanlı Dönemi Çarşıları. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Belediyesi.
• Arslan, H. (2014), 17. Yüzyılda Maraş Sancağı (Siyasi, İdari, İktisadi ve İçtimai Tarihi), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), T.C. Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Baş, A. (1996). Kayseri Ticaret Yapıları Üzerine Bir Araştırma. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi.
• Baş, A. ve Bozkurt, T. (2003), Konya Bedesteni, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, 507-528.
• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), DH.MKT., Kutu: 1525, Gömlek: 7.
• Cahen, C. (2000). Osmanlılardan Önce Anadolu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Cerasi, M.M. (1999). Osmanlı Kenti – Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. Ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Cezar, M. (1985). Tipik Yapılariyle Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.
• Daş, A. (2005). Hicri 1210 Depremi İlgili Manzum El Yazması Tarihler. I. Kahramanmaraş Sempozyumu 6-8 Mayıs 2004 C.I. 355-365, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Belediyesi.
• Daş, E. (2002). Afyon Taşhan. Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan 10-13 Ekim 2001 Bildiriler, 205-211, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü.
• Doğan, A. (1999), XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Maraş, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), T.C. Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Eroy, B. (1995). Osmanlı Şehir-içi Hanlarından Önemli Bir Örnek: Amasya Taş Han. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi (C.II), 81-92, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ersoy, B. (2002). Kırım Karasu-Bazar’daki Taşhan. Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan 10-13 Ekim 2001 Bildiriler, 275-280, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî (2011). Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, 9. Kitap, (Y. Dağlı, S.A. Kahraman, R. Dankoff, Haz.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Eyice, S. (1992). Bedesten. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.5, 302-311), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Eyice, S. (1992). Büyük Çarşı. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.6, 509-513), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Faroqhi, S. (2000). Osmanlı’da Kentler ve Kentliler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gündoğdu, H. (1986). Dulkadırlı Beyliği Mimarisi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Gündoğdu, H. (2001). Kahramanmaraş-Mimari. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.24, 197-201), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Gündüz, T. (2001). Kahramanmaraş. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.24, 192-196), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Gökhan, İ. (2011). Başlangıçtan Kurtuluş Harbine Kadar Maraş Tarihi. Kahramanmaraş: Ukde Yayınları.
• Kirpi, K. (2020). II. Abdülhamit Dönemi Ebniye Nizamnameleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisasn Tezi), T.C. Marmara Üniversitesi/Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul
• Kuban, D. (1968), Anadolu-Türk Şehri Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler, Vakıflar Dergisi, VII, 53-73.
• Küçükerman, Ö. ve Mortan, K. (2007). Kapalıçarşı. İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Özdeş, G. (1998). Türk Çarşıları. Ankara: Tepe Yayınları.
• Özkarcı, M. (2002). Kahramanmaraş’ta Osmanlı Dönemi Ticaret Yapılarının Türk Mimarisindeki Yeri ve Önemi. XIII. Türk Tarih Kongresi (4-8 Ekim 1999 Ankara) Kongreye Sunulan Bildiriler C. III/2. 1213-1232, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özkarcı, M. (2007). Türk Kültür Varlıkları Envanteri: Kahramanmaraş 46. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özkarcı, M. (2017). Aşağı (Yeni) Bedesten. Kahramanmaraş Ansiklopedisi (C.1, 359-361), Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Özkarcı, M., (2020). Kapalı Çarşı. Kahramanmaraş Ansiklopedisi (C.4, 425-427), Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Özkarcı, M. (2021). Maraş (Eski-Yukarı) Bedesteni. Kahramanmaraş Ansiklopedisi (C.5, 302-303), Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Palutoğlu, M ve Şaşmaz, A. (2017). 29 Kasım 1795 Kahramanmaraş Depremi, Güney Türkiye. Maden Tetkik ve Arama Dergisi (155), 191-206.
• Solak, İ. (2004). XVI. Asırda Maraş Kazası (1526-1563). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Solak, İ. (2006). 916 H./1510 M. Tarihli Alaüddevle Bey Vakfiyesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15, 523-537.
• Solak, İ. ve Doğan, A. (2020). Maraş’ta Yaşanan Doğal Afetler (XIX.-XX. Yüzyıl). Maraş Araştırmaları - I, Solak, İ. (Ed.), (137-151), Konya: Kahramanmaraş Belediyesi.
• Solakzâde Mehmed Hemdemi Çelebi (1989). Solakzâde Tarihi (C. I-II), (V. Çabuk, Haz.), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Şahbaz, M. (2015), XIV-XVI. Yüzyıldaki Dulkadiroğulları Beyliğindeki Kültürel ve Mimari Unsurlar, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), T.C. Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Tankut, G. (1973), Osmanlı Şehrinde Ticari Fonksiyonların Mekânsal Dağılımı. VII. Türk Tarih Kongresi. 773-779, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Urfalı Mateos ve Papaz Grigor (2000). Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). (H.D. Andreasyan, Çev.), (Notlar: E. Dulaurer, M.H. Yınanç, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Vakıflar Kanunu, (1935), T.C. Resmi Gazete, 3027, 13 Haziran 1935.
• VGM Arşiv, Defter Nu: 607, Sahife: 255, Sıra Nu: 383