Şanlıurfa Hamidiye Hastanesi Ve Türkiye Örnekleri Üzerinden Geç Dönem Osmanlı Hastaneleri Plan Tipoloji Denemesi

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 825 - 863, 31.12.2023

Kasım İnce Sertan Atasoy

https://doi.org/10.29135/std.1298362

Öz

İnsanlık tarihi kadar eski olan tıbbın gelişimine bağlı olarak sağlık hizmetleri de gelişme göstermiştir. Kuşkusuz insanın en temel ihtiyaçlarından birisi olan sağlık hizmetlerinin en iyi şekilde verilmesi her zaman önemini korumuştur. Bu kapsamda en ideale ulaşmak için birçok hastane modeli denenmiştir. 18. yüzyılda Avrupa ve Amerika’da özellikle doktorların hastane tasarımında etkin rol oynaması işlevsel planlara sahip modern hastane binalarını ortaya çıkarmış ve hastanelerin mekânsal gelişimine ivme kazandırmıştır. Bu gelişmenin Osmanlı Devleti’ne yansıması ise yüzyılın sonunda olmuştur. III. Selim, yeni kurduğu Nizam-ı Cedid ordusu için modern anlamda ilk hastaneleri tesis etmiş, bunun ilk örneklerini başkent İstanbul’da vermiştir. Kendinden sonra gelen padişahlar döneminde de modern hastaneler inşa edilmiş, özellikle II. Abdülhamid döneminde hız kazanan inşa faaliyetleri ile hastaneler Osmanlı coğrafyasına yayılmıştır. Osmanlı Devleti tarafından sivil ve askeri hastanelerin yanında azınlıklar ile misyonerler tarafından Türkiye sınırları içerisinde inşa edilen hastanelerden 48 tanesi günümüze sağlam şekilde ulaşmıştır. Bu hastanelerin benzer yönleri olduğu kadar birbirinden ayrılan yanlarının da bulunması kaçınılmazdır. Hastanelerin farklılık gösteren planları bu anlamda en önemlilerinden birisi olarak değerlendirilebilir. Bu çalışmada hareketli cephe düzenlemesi ile dikkat çeken Şanlıurfa Hamidiye Hastanesi plan, cephe ve süsleme yönünden tanımlanarak, genel bir değerlendirme yapılmış, hastaneler ile ilgili bir plan tipolojisi gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hastane, Geç Dönem Osmanlı, Şanlıurfa, Plan Tipolojisi, Mimari

Destekleyen Kurum

Pamukkale Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü

Proje Numarası

2018SOBE011

Teşekkür

Pamukkale Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü tarafından 2018SOBE011 numaralı doktora tez projesi olarak desteklenmiştir. İlgili birime çok teşekkür ederiz.

Şanlıurfa Hamidiye Hospital and Plan Typology Trial of Late Ottoman Hospitals on Turkey Examples

Öz

Depending on the development of medicine, which is as old as the history of humanity, health services have also developed. Undoubtedly, the best way to provide health services, which is one of the most basic needs of humans, has always maintained its importance. In this context, many hospital models have been tried to reach the ideal. In the 18th century, especially doctors playing an active role in hospital design in Europe and America created modern hospital buildings with functional plans and accelerated the spatial development of hospitals. The reflection of this development on the Ottoman Empire was at the end of the century. Selim III established the first hospitals in the modern sense for the newly formed Nizam-ı Cedid army and gave the first examples of this in the capital, Istanbul. During the reign of the sultans who came after him, modern hospitals, both military and civil, were built, and hospitals spread throughout the Ottoman geography, especially with the construction activities that gained momentum during the reign of Abdülhamid II.
Hamidiye Hospital in Şanlıurfa is one of the important civilian hospital examples in Anatolia of the hospitals built in Anatolia and Rumelian lands outside the capital city. Şanlıurfa Hamidiye Hospital was built in a large garden, with two floors and a “U” plan. It is located in a high place and outside the city center, as in the civil hospitals of the period. The original plan and façade drawing found in the State Archives are very valuable in terms of showing the change in the current plan and façade of Şanlıurfa Hamidiye Hospital. At the same time, the architect’s signature on the plan is one of the distinctive features of Şanlıurfa Hamidiye Hospital. The hospital, which also includes local features, was built in an eclectic style. Şanlıurfa Hamidiye Hospital stands out as a remarkable example with its very animated and ornamented facade, in contrast to the plain facade arrangement, which is the general characteristic of Ottoman hospitals.
In addition to civil and military hospitals built by the Ottoman Empire, forty-eight of the hospitals built by the minorities and missionaries within the borders of Turkey have survived to the present day. It is inevitable that these hospitals have similarities as well as differences from each other. Different plans of hospitals can be considered as one of the most important in this sense. It is understood that eight different plan types are applied in forty-eight hospitals within the borders of Turkey. Two of these plan types have two subtypes. While it is seen that the rectangular plan type is applied intensively in civil hospitals, the examples with middle courtyard and “U” plan come to the fore in military hospitals. Istanbul British Hospital and Istanbul Italian Hospital, built by foreigners, draw attention with their different plans.
In this study, the history of Şanlıurfa Hamidiye Hospital was revealed by using archive documents, and its plan, facade and ornamental features were defined. In addition, the plan typology of the Ottoman hospitals was carried out and a general evaluation was made about the hospitals.

Anahtar Kelimeler

Hospital, Late Ottoman, Şanlıurfa, Plan Typology, Architecture

Proje Numarası

2018SOBE011

Kaynakça

• Abushnap, K. E. (2020). M.14.-17. Anadolu Ön Yüz Cephe Mimarisinde Memlûklu Etkileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Ağabeyoğlu, A. (1938). Reşit Bey Hastanesi, Kaynak Dergisi, (63), 385-387.
• Ahmet Badi Efendi (2014). Riyâz-ı Belde-i Edirne: 20. Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirne’si 2, Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları.
• Ahmet Şükrü (1884). Piyade ve Süvari Sınıflarına Mahsus ve Programına Muvafık Fenn-i Mimarı̂, İstanbul.
• Altıntaş, A. (1998). Gülhane Seririyat Hastahanesi’nden Önceki Gülhane Hastahanesi, V. Türk Tıp Tarihi Tarihi Kongresi Bildiriler, Ankara, 1-11.
• Altıntaş, A. (2007). Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nin Kuruluş Aşamaları, Cerrahpaşa Medical Journal, (38), 106-117.
• Arslan, M. (2009). Şanlıurfa’da Osmanlı Dönemi Cami ve Mescit Mimarisi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Atasoy, S. (2022). Türkiye’deki Geç Dönem Osmanlı Hastane Binaları (1827-1923), (Yayınlanmamış Doktora Tezi/Sosyal Bilimler Enstitüsü), Pamukkale Üniversitesi, Denizli.
• Batur, A. (2016). Mecidiye Kışla-i Hümâyûnu/Taşkışla, Sultan Abdülmecid’in Bir Mimarı William James Smith, İstanbul; İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 130-136.
• Bayraktar, H. (2007). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sancağı (İdarî, Sosyal ve Ekonomik Yapı), Elazığ: Fırat Üniversitesi Yayınları.
• Bubur, R. (2002). İzmir Gureba-i Müslimin Hastanesi, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu Gönül Öney’e Armağan, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Yayınları, 163-173.
• Bulut, M. (2006). Sivas’taki Geç Dönem Osmanlı Kamu Yapıları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Can, C. (1993). İtalyan Hastanesi (Ospedale Italiano) Mimari, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 4, 304), İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Cemal, A. (2011). Türkiye’nin Sıhhî-i İctimâî Coğrafyası Zonguldak Sancağı. (C. Güven, Çev.) Konya: Aybil Yayınevi.
• Çetiner, M. (2012). Şanlıurfa ve İlçelerinde Bulunan Tarihi Konaklar, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Çiftçi, A. (2004). 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Askeri Mimari ve İstanbul’da İnşa Edilen Askeri Yapılar, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Dağ, M. (2021). Urfa’da Sağlık (1900-1950): Hastaneler, Hekimler, Hastalıklar, İstanbul: Hiperyayın.
• Develi, H. Ş. (1990). Dünden Bugüne Mersin 1836-1990, Mersin.
• Duymaz, A. Ş. (2017). Isparta İdadisi, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 4 (9), 43-56.
• Ecesoy, Y. (2022). Osmanlı Dönemi Anadolu Mimarisinde Oryantalist Etkiler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Akdeniz Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
• Ekim, Z. E. (2019). İstanbul’daki Misyoner Hastanelerinden Geremia (Jeremia) Hastanesi ve Mimarisi, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 14 (2), 679-698.
• Erol, E. C. (2015). Şanlıurfa’da Geç Dönem Osmanlı Kamu Yapıları (Mektepler ve Hastaneler), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Etker, Ş., Günergün, F. ve Köşe, A. (2004). Zeynep-Kamil Hastanesi’nin Kuruluşu ve Vakfiyesi, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 5 (2), 1-37.
• Eyice, S. (1981). XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klâsik Üslubu, Sanat Tarihi Yıllığı, 9-10, İstanbul, 163-190.
• Geser, M. (2011). İstanbul Alman Çocuk Yuvası’nın Tarihi, (D. Zaptçıoğlu, Çev.) İstanbul.
• Gürgan, M. (2011). Bezmialem Vakıf Üniversitesi Tarihçesi, Vakıflar Dergisi, (35), 235-248.
• Güzel, A. (2012). 1927 Tarihli Urfa Salnamesinin Tarihi Coğrafya Özellikleri Bakımından Değerlendirilmesi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11 (1), 231-262.
• Halaçoğlu, N. K. (2018). Sultan Abdülmecid’in Manastır’daki Asakir-i Nizamiye-i Şahane Kışlası, XVIII. Türk Tarih Kongresi, C. 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 873-894.
• İlban, Ö. (2015). Abdülmecid Döneminde Taşrada Yaptırılan Kışlalardan Bir Örnek: Tırnova Kışlası, Sanat Tarihi Yıllığı, (24), 61-78.
• İrez, F. (1990). İstanbul’da II. Abdülhamit Döneminden Bir Çocuk Hastanesi: Hamidiye Etfal (Şişli Çocuk Hastanesi), Journal of Turkish Studies Türklük Bilgisi Araştırmaları, 14, (Fahir İz Armağanı I) Published at The Department of Near Eastern Languages and Civilizations Harward University, 247-271.
• Kahya, E. (1981). Sağlık Kuruluşlarımıza Bir Örnek: Safranbolu’da Frengi Hastahanesi, IX. Türk Tarih Kongresi, (3), Ankara, s. 1291-1296.
• Kara Pilehvarian, N. (2011). Vakfiyelerine Göre Bezmialem Valide Sultan Yapıları, 2010 Vakıf Medeniyeti İstanbul Yılı ve Vakıflar Haftası Etkinlikleri, 135-140.
• Karayaman, M. (2008). 20. Yüzyılın Başında İzmir’de Sağlık, İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınevi.
• Kolay, E. (2018). Osmanlı Yerel Yönetim Sisteminin Mimari Alana Yansıması: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Belediye Binaları, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kolay, E. (2021). Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı Hapishane Mimarisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Konstandov, G. P. (2011). İstanbullu Bulgarlar ve Eski İstanbul, İstanbul: Kronik Kitap Yayınevi.
• Kumbaracılar, S. (1951). “İstanbul’da Askeri Hastanelerin Kuruluşu, Dirim Aylık Tıp Dergisi, 26 (7-8), 101 -145.
• Kutlu, İ. ve Eray, S. S. (2021). Mardin İdadi Mektebi’nin Mekansal ve İşlevsel Değişimi Üzerine Bir Değerlendirme, Sanat Tarihi Dergisi, 30 (1), 285-303.
• Kuyulu, İ. (1992). XIX. Yüzyıl Osmanlı Mimarisine Genel Bir Bakış, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Sempozyum Bildirileri (İzmir 6-7 Kasım 1989), İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 47-62.
• Kürkçüoğlu, A. C. ve Kürkçüoğlu, S. S. (2011). Şanlıurfa Çarşıları-Hanları ve El Sanatları, Ankara: Şanlıurfa Belediyesi Yayınları.
• Kürkçüoğlu, A. C. (2002). Urfa’da İlk Misyonerler ve Küçük Bir Klinikten Urfa Misyoner (İsviçre) Hastanesi’nin Doğuş Öyküsü, Şanlıurfa: Uygarlığın Doğduğu Şehir, Ankara: Şanlıurfa İli Kültür, Eğitim, Sanat ve Araştırma Vakfı Yayınları, 61-66.
• Kürkçüoğlu, A. C. (2011). Şanlıurfa Hanları, Şanlıurfa Kültür Sanat Tarih ve Turizm Dergisi, (10), 3-11. La France a Constantinople (2002). İstanbul: İsis Yayınevi.
• Ocak, B. (2016). Halk Sağlığı Hizmetinde 107 Yıl İzmir Büyükşehir Belediyesi Eşrefpaşa Hastanesi, İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Özbay, K. (1981). Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. 3, İstanbul: Yörük Basımevi.
• Özlü, N. (2015). Fossati Biraderler, Türk Mimarisinde İz Bırakanlar ‘Türk Mimarisinde Abide Şahsiyetler’ III, Ankara: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Yayınları, 61-75.
• Parmaksız, E. (2008). II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909) Eğitim Sistemi, Eğitim Yapıları ve Askeri Rüşdiyeler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Poçan, E. (2010). İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi / Bekirağa Bölüğü Mimari Değerlendirmesi ve Koruma Sorunları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Rıfat Osman (2013). Edirne Rehnüması, (R. Kazancıgil, Çev), İstanbul.
• Sağıroğlu Arslan, A. (2014). Kayseri’nin İlk Modern Eğitim Yapısı: Kayseri Lisesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (36), 1-33.
• Sarı, N. ve Akgün, B. (2014). Haydarpaşa’da Âbidevî Eser: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VII, (C. 1), Ed. S. F. Göncüoğlu, İstanbul, 192-206.
• Saru, K. Ş. (1970). İhsan Şerif Saru: Eğitim Hizmetinde Elli Yıl, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Şahin, G. (2017). Bab-ı Seraskeri Hastanesi (İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi) Yapısında Kullanılan Farklı Dönem Tuğlalarının Karakterizasyonu ve Koruma Önerileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Şakir, M. (1942). Haydarpaşa Hastanesi Tarihçesi, Türk Tıb Tarihi Arkivi, 6 (19), 38-42.
• Şimşek Özel, H. (2018). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmir’de Eğitim Yapıları, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Şimşir, N. (2013). Balıkesir Şehri ve Tarihi Araştırmaları, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Terzioğlu, A. (1987). Başlangıcından Bugüne Kadar Türk-Avusturya Tıbbî İlişkilerine Kısa Bir Bakış, Türk-Avusturya Tıbbi İlişkileri, İstanbul, s. 11-33.
• Terzioğlu, A. (2009). Son Araştırmalar Işığında Gülhane ve Türk Tıbbının Gelişmesine Katkıları, Türk Dünyası Tarih, Kültür Dergisi, (265), 13-21.
• Tonbul, Z. ve Forta, Ö. (2009). Tarihi Hastaneler, Gurebâ Hastaneleri’nden Memleket Hastaneleri’ne İlk Sivil Hastaneler, İstanbul: Novartis Kültür Yayınları.
• Topçubaşı M. ve Eyüpgiller, K. K. (2010). 19. Yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde Hükümet Daireleri, İTÜ Dergisi/A - Mimarlık Planlama Tasarım, 9 (2), 118.
• Toprak, N. (2019). Edirne’de Geç Dönem Osmanlı Eğitim Yapıları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
• Toptaş, R. (2020). II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909) Îdâdi Yapıları (Türkiye Örnekleriyle), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Pamukkale Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Turhan, M. (2015). Kültür Değişimleri Sosyal Psikoloji Bakımından Bir Tetkik, Ankara: Altınordu Yayınları.
• Türkmen, K. (2022). Geç Dönem Osmanlı Mimarlığında Bir Sağlık Yapısı: Urfa Hamidiye Gurebâ Hastanesi, Bir Ömür Urfa: A. Cihat Kürkçüoğlu Armağanı, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 259-278.
• Umar, N. ve Sarı, F. Z. (2020). Geç Dönem Osmanlı Sağlık Yapılarının Gelişiminin Adana Vilayeti Örneği Üzerinden İncelenmesi, Art-Sanat Dergisi, (14), 469-493.
• Ünkazan, S. (2013). Edirne ve Çevresinde Osmanlı Dönemi Askeri Mimarisi, İstanbul: Edirne Valiliği Kültür Yayınları.
• Yarman, A. (2001). Osmanlı Sağlık Hizmetlerinde Ermeniler ve Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Tarihi, İstanbul.
• Yavuz, Y. (1988). Batılılaşma Döneminde Osmanlı Sağlık Kurumları, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Dergisi, 8 (2), 123-142.
• Yazıcı Metin, N. (2014). Osmanlı Mimarlığında Bir Yönetim Binası: Canik/Samsun Hükümet Konağı, CIEPO 19 Osmanlı Öncesi ve Dönemi Tarihi Araştırmaları I, İstanbul: İSTESOB Yayını, 313-328.
• Yazıcı Metin, N. (2019). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hükümet Konaklarının İnşa Süreci ve Mimarisi, Devlet Kapısı, İstanbul: Kitabevi.
• Yazıcı Metin, N. (2020). Osmanlı’nın Son Döneminde Bir Kasaba Hastanesi: İnşa Süreci ve Mimarisiyle Dedeağaç Gurebâ Hastanesi, Sanat Tarihi Dergisi, 29 (2), 945-961.
• Yıldırım, N. (1993). Askeri Hastaneler, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, (C. 1, 344-349), İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yıldırım, N. (2006). Zeytinburnu Askeri Hastanesi, Surların Öte Yanı Zeytinburnu, Ed. Burçak Evren, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 342-349.
• Yıldırım, N. (2008). Dersaadet İtalyan Hastanesi, İstanbul’daki İtalyan İzi, Ed. Burçak Evren, İstanbul, 234-243.
• Yıldırım, N. (2009). Yeni Kaynaklar ve İlmühaber Defteri Işığında Haydarpaşa Askeri Hastanesi, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VI, 6-8 Kasım 2008 Bildiriler, C. 2, Ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul, 605-630.
• Yıldırım, N. (2010). İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul: Ajansfa.
• Yıldırım, N. (2013). Gureba Hastanesi’nden Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi’ne, İstanbul: Ajansfa.
• Yıldırım, N. (2019). Bezmiâlem Valide Sultan Vakıf Gureba Hastanesi, Vakıf Kuran Kadınlar, haz. F. Başar, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 201-239.
• Yılmaz, M. (2018). Malatya Askerlik Şubesi Binası, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, (20) 409-412.
• Yücel, İ. (2017). Anadolu’da Amerikan Misyonerliği ve Misyon Hastaneleri (1880-1934), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yüksel, M. (1991). Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeleri, C. 1, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• BOA, Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), No: 2475-185623.
• BOA, Dâhiliye Mektûbî Kalemi (DH.MKT), No: 1055-61.
• BOA, Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), No: 47-49.
• BOA, Fotoğraflar (FTG.f.), No: 1327.
• BOA, İrade Adliye ve Mezahib (İ..AZN), No: 46-27.
• BOA, İrade Dahiliye (İ..DH..), No: 1436-40.
• BOA, İrade Dahiliye (İ..DH..), No: 1436-40.
• BOA, İrade Dosya Usulü (İ.DUİT), No: 36-34.
• BOA, Plan Proje (PLK.p), No: 1425.
• BOA, Plan-Proje (PLK, p), No: 55.