Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nden Bir Tip Proje Örneği: Mektepli Camiler

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 761 - 823, 31.12.2023

Veli Baçaru

https://doi.org/10.29135/std.1298647

Öz

Bu çalışma, Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde inşa edilen mektepli camiler hakkındadır. Tek mekân içinde hem ibadet hem de eğitim yapılabilecek şekilde tasarlanan bu yapıların mektepli cami olarak adlandırılması, dönemin arşiv belgelerinde geçtiği için tercih edilmiştir. Bu belgelerinden ilki H. 5 Rebîülevvel 1314 (M. 14 Ağustos 1896) tarihli olup, Ferecik Emlâk-ı Hümâyûn Şubesi’ne bağlı Lütfiye Köyü’nde inşa edilmesi kararlaştırılan mektepli cami hakkındayken, ikincisi Çorlu Emlâk-ı Hümâyûn Şubesi’ne bağlı on köyde inşa edilecek mektepli camilerle ilgili H. 11 Rebîülevvel 1318 (M. 09 Temmuz 1900) tarihli belgedir. Ana hatlarıyla kuzey-güney yönünde derinlemesine dikdörtgen planlı bu yapılar, iki katlı ön mekân ve gerisinde harim olacak şekilde bir düzene sahiptir. Yapıda iki katlı ön mekânda, alt katta son cemaat yeri, üst katta mektep ve hoca odası ile kadınlar mahfili şeklinde bir tasarım söz konusudur. Minare batı duvarında cepheye bitişik olarak inşa edilmişken, ön mekânın ikinci katındaki mektep kısmına ulaşım, minare önündeki bir merdivenle sağlanmıştır. İstanbul’daki bir örnek dışında, tespit edilebildiği kadarıyla, bu mektepli camilerin tamamı Trakya bölgesinde, özellikle muhacirlerin yerleştirildiği mevcut veya muhacirler için yeni kurulmuş köylerde inşa ettirilen eserlerdir. Bu yapıların emlâk-ı hümâyûn arazilerine ve hazine-i hassadan sağlanan gelirle, Sultan II. Abdülhamid emriyle inşa edildiği anlaşılmaktadır. Bu eserlerle ilgili diğer bir önemli husus ise bu mektepli camilerin büyük bölümüne, Sultan II. Abdülhamid tarafından kendisinden önce hüküm sürmüş padişahların isimlerinin verilmesidir. Bu çalışmada öncelikle arşiv belgesi ekinde planı da olan on köyde inşa edilmiş eserler tanıtılmış, ardından benzer özelliklere sahip diğer yapılara yer verilmiştir. Yapıların tanıtılmasını takiben, oluşan veriler değerlendirmeye tabi tutulmuş ve ulaşılan sonuçlarla birlikte ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mektepli Cami, II. Abdülhamid, Trakya Camileri, Osmanlı Mimarisi, Geç Devir Mimarisi

An Example of a Type of Project from the Period of Sultan Abdulhamid II: Schooled Mosques

Öz

This study is about the mosques with schools built during the reign of Sultan Abdulhamid II. It has been preferred that these structures, designed in such a way that both worship and education can be carried out in a single place, be called schcooled mosque because it is mentioned in the archival documents of the period. The first of these archive documents is the document dated 5 Rebîülevvel 1314 H. (August 14, 1896 A.D.) about the mosque with a school that was decided to be built in Lütfiye Village of Ferecik Emlâk-ı Hümâyûn Branch. The second document is H. 11 Rabi al-Awwal 1318 (M. 09 July 1900) is dated and relates to the mosques with schools to be built in ten villages affiliated to the Çorlu Emlak-ı Hümayun Branch. There is a plan of the work/works to be built in the annex of both documents. Apart from these two documents, there are many documents in the Ottoman Archive about the works that are the subject of our examination and there are visuals taken at the opening ceremonies of these mosques in the Sultan Abdulhamid II. Photography Archive. These buildings, which have a deep rectangular plan in the north-south direction, have a layout with a two-storey front space and a sanctuary behind. The building has a two-storey front space, a narthex on the lower floor, a school and teacher’s room and a private area for women on the upper floor. While the minaret was built adjacent to the facade on the western wall, access to the school section on the second floor of the front space was provided by a staircase in front of the minaret. It is understood that these structures were built on the order of Sultan Abdulhamid II with the income provided from the lands of emlak-ı hümayun and the treasury. One of the striking elements here is that, unlike the construction activities traditionally carried out through foundations, the works were built with the revenues of the treasury, whose structure was changed and strengthened. Another important point about these works is that most of the mosques with these schools were given the names of the sultans who reigned before him by Sultan Abdulhamid II. These structures, which form the backbone of the study, and most of the other structures found to have similar characteristics are works built in the Thrace region, especially in the existing villages where immigrants were settled or in newly established villages for immigrants. In addition, as far as it can be determined outside Thrace, an example built for immigrants was also found in Istanbul. In this study, first of all, the works built in ten villages, which have a plan attached to the archive document, the on-site examination and the information obtained, are discussed with documents, and then other structures with similar features are included. Following the introduction of the structures, the documents, information and data obtained from on-site observations were evaluated and discussed together with the obtained results.

Anahtar Kelimeler

Mosques with schools (Schooled Mosques) II. Abdulhamid, Thrace Mosques, Ottoman Architecture, Late Period Architecture

Kaynakça

• BOA, A_}MKT.MHM.464.73.1.1 H. 30 Recep 1290 (M. 23 Eylül 1873)
• BOA, HH.İ. 135.42. H. 12 Cemâziyelâhir 1319 (M. 26 Eylül 1901)
• BOA, HH.İ. 193.5. 2 Cemâziyelevvel 1325 (M. 13 Temmuz 1907)
• BOA, HH.İ.103.75.3.1- H. 5 Rebîülevvel 1314 (14 Ağustos 1896)
• BOA, HH.İ.104.63. H. 25 Cemâziyelevvel 1314 (M. 1 Kasım 1896)
• BOA, HH.İ.117.40 H. 24 Rebîülevvel 1316 (M 8 Ağustos 1898)
• BOA, HH.İ.128.66. H. 30 Zilkade 1317 (M. 1 Nisan 1900);
• BOA, HH.İ.128.67. H. 14 Zilkade 1317 (M. 16 Mart 190)
• BOA, HH.İ.129.48- H.11 Rebîülevvel 1318 (M. 09 Temmuz 1900)
• BOA, HH.İ.137.69 - H. 14 Ramazan 1319 (M. 25 Aralık 1901)
• BOA, HH.İ.142.41- H. 4 Muharrem 1320 (M. 13 Nisan 1902)
• BOA, HH.İ.145.27- H.19 Rebîülevvel 1320 (M. 26 Haziran 1902)
• BOA, HH.İ.152.44-H. 14 Ramazan 1320 (M. 15 Aralık 1902)
• BOA, HH.İ.155.47.1.1- H. 25 Zilkade 1320 (23 Şubat 1903).
• BOA, HH.İ.166.63- H. 19 Şaban 1321 (M. 10 Kasım 1903)
• BOA, HH.İ.171.9. R. 29 Haziran 1320 (M. 12 Temmuz 1904)
• BOA, HH.İ.185.42. H. 19 Rebîülâhir 1324 (M. 12 Haziran 1906)
• BOA, HH.İ.188.5- H. 28 Ramazan 1324 (15 Kasım 1906)
• BOA, HH.İ.69.68. H. 16 Cemâziyelâhir 1305 (M. 29 Şubat 1888)
• BOA, HH.İ.70.12. H.21 Cemâziyelâhir1305 (M. 5 Mart 1888)
• BOA, HH.İ.74.16.1.1- H. 14 Recep 1306 (M. 16 Mart 1889)
• BOA, HH.İ.74.16.1.1- H. 14 Recep 1306 (M. 16 Mart 1889).
• BOA, HH.İ.98.02. H. 10 Zilkade 1312 (M. 05 Mayıs 1895)
• BOA, İ.DH.673.46874.- H. 22 Muharrem 1290 (M. 22 Mart 1873)
• BOA, M.EEM.702.22 H. 24 Recep 1325 (M. 2 Eylül 1907)
• BOA, ML. EEM. 704.94 – R. 11.07.1324 (M. 24 Eylül 1908).
• BOA, ML.EEM. 581.29- R. 7 Kânunusâni 1322 (M. 20 Ocak 1907)
• BOA, ML.EEM. 68.11. H. 2 Cemâziyelevvel 1300 (M. 11 Mart 1883)
• BOA, ML.EEM. 681.91 R. 09 Haziran 1324 (M. 22 Haziran 1908)
• BOA, ML.EEM. 688.93. R. 3.5.1324 (M. 16 Temmuz 1908)
• BOA, ML.EEM. 700.93 H. 25 Cemâziyelâhir 1324 (M. 16 Ağustos 1906)
• BOA, ML.EEM.694.74 R. 30 Temmuz 1324 (M. 12 Ağustos 1908)
• BOA, ML.EEM.705.113 R.17 Eylül 1324 (M. 24 Eylül 1908)
• BOA, Y. MTV. 309.55. H- 8 Rebîülâhir 1326 (M. 10 Mayıs 1908).
• BOA, Y.MTV. 307.64- H. 15 Safer 1326 (M. 15 Mart 1908)
• BOA, Y.MTV. 67.10. H. 15 Safer 1310 (M. 8 Eylül 1892)
• BOA, Y.MTV.99.85.-H. 11 Muharrem 1312 (M. 15 Temmuz 1894)
• 1318 Bağdat Salnamesi
• Ağanoğlu, H.Y. vd. (2009). Osmanlı Belgelerinde Batı Trakya. İstanbul: Osmanlı Arşivi Daire Başk. Yay.
• Akı, S. (2007). Çerkezlerden Çerkezköy’e. İstanbul: Logos Yay.
• Baçaru, V. (2023). Başıbüyük (Hacı Mehmed Bey) Camisi. Prof. Dr. Bozkurt Ersoy Armağanı. İzmir: Ege Üni. Yay. (E-Yayın), 49-65.
• Balkan D. vd. (2012). Kırklareli Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri I-III, Ankara: Kırklareli Valiliği.
• Boyacıoğlu, D. (2019). Osmanlı Fabrika Yapılarının Projelendirilmesi ve İnşasında Etkili Olan Özneler. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (6/14), 77-95.
• Çevik, H. (1949). Tekirdağ Tarihi Araştırmaları. İstanbul.
• Çevik, H. (1971). Tekirdağ Araştırmaları: Tekirdağ Yörükleri, İstanbul:Tekirdağ Halkevi Yay.
• Çobanoğlu, A.V. (2009). Seyyid Hasan Paşa Külliyesi. TDV İslam Ans., (37), 60-62.
• Demirtaş, M. (2017). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Lehistan’dan Osmanlı Memleketine Gelen Göçmenlerin İskanları ve İhtiyaçlarının Karşılanmasına Dair Yapılan Çalışmalar. Türkiye- Polonya İlişkilerinde “Temas Alanları” 1414-2014 Uluslararası Konferansı Bildiriler Kitabı, Ankara: TTK Yay.
• Erkan, K. (2008). Sultan II. Abdülhamid Han’ın Hamidiye Menba Suları ve Çeşmeleri. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Eryavuz, Ş. A. (1996). Hacı Kılıç Camii ve Medresesi. TDV İslam Ans. (14), 488-489.
• Eryılmaz, H.İ. (2019). Türkiye’deki II. Abdülhamid Camileri. İstanbul: Kitabevi Yay.
• Eyice, S. (1963). İlk Osmanlı Devrinin Dini ve İçtimai bir Müessesi: Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler. İstanbul Üni. İktisat Fakültesi Mecmuası (23/1-2), 3-80.
• Eyice, S. (1992). Beşir Ağa Külliyesi. TDV İslam Ans. (6), 1-3.
• Eyice, S. (1993). Damad İbrahim Paşa Külliyesi (Şehzadebaşı). TDV İslam Ans. (8), 443-445
• Eyice, S. (1994). Edirnekapı Camii ve Külliyesi. TDV İslam Ans. (10), 446-448.
• Eyice, S. (1998). Hüdâvendigâr Külliyesi”, TDV İslam Ans. (18), 290-295.
• Halaçoğlu, A. (2002). Balkanlardan Anadolu’ya Yönelik Göçler. Türkler Ans. (XIII) Ankara: Yeni Türkiye Yay., 887-895.
• İpek, N. (2002). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı. Türkler Ans. (XIII). Ankara: Yeni Türkiye Yay., 15-24.
• Kanal, H. (2016). Sultan II. Abdülhamid’in Osmanlı Eğitimine Yaptığı Önemli Bir Katkı: Emlâk-ı Hümâyûn’a İnşa Edilen Okullar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (40), 151-176.
• Kanal, H. (2017). II. Abdülhamid Döneminde Kırkkilise (Kırklareli) Sancağında Eğitim ve Öğretim. OTAM (41), 107-144.
• Karademir, M., Demirtaş, M. (2020). Günümüze Ulaşamayan Bir Kültür Mirası: Koyunyeri Köyü Camisi. AMİSOS, (4/9), 440-454.
• Kasap, M. (2018). Osmanlı Arşiv Kayıtlarında 93 Harbi Batum Muhacirleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bak. Yay.
• Kayıcı, H. (2017). Arşiv Belgelerine ve Salnamelere Göre İpsala. Edirne: Ceren Yay.
• Keskiner, B. vd. (2014) Tekirdağ İli Kültür Envanteri, Tekirdağ: Tekirdağ İl Kültür ve Turizm Müd. Yay.
• Kırçın, Ş. vd. (2013). Edirne Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri I-II. Edirne: Edirne Valiliği İl Kült. ve Turizm Md.
• Kocacık, F. (1979). 19. Yüzyılda Bazı Göçmen Köylerine İlişkin Bazı Yapı Planları. İstanbul Üni. Edebiyat Fak. Tarih Dergisi (32), 415-426.
• Kocacık, F. (1980). Balkanlardan Anadolu’ya Yönelik Göçler (1878-1890. Osmanlı Araştırmaları (1/1), 137-188.
• Kolay, E. (2020). Batılılaşma Dönemi Osmanlı Mimarisinde Uygulanabilmiş Bir Hapishane Projesi: Siroz (Serez) Hapishane Binası. Sanat Tarihi Dergisi (29/1), 153-171.
• Önal E.F., Bekçi, S. (2006). Sultan İkinci Abdülhamîd Hân’ın Hayır Eserleri, İstanbul: Çamlıca Yay.
• Özbek, N. 2002. Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özer, M. (2007). Tekirdağ-Saray’daki Osmanlı Dönemi Yapıları. Yöre Dergisi (8/89-92), 57-85.
• Serez, M. (2007). Tekirdağ Tarihi ve Coğrafyası Araştırmaları, Ankara: Dönmez Ofset.
• Şen, K. (2018). Arapgir İlçesinin Tarihçesi ve Kültür Varlıkları, Ankara: Akademisyen Kit.
• Şenyurt, O. (2015). Osmanlı Mimarisinin Temel İlkeleri- Resim ve İnşa Üzerinden Geliştirilen Farklı Bir Yaklaşım. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Şimşir, B.N. (1989). Rumeli’den Türk Göçleri, Ankara: TTK Yay. (1-3)
• Talay, A. (1991). Eserleri ve Hizmetleri ile Sultan Abdülhamid. İstanbul: Risale Yay.
• Tebrîknâme-i Millî. (2018a). Tebrîknâme-i Millî: Sultan II. Abdülhamid’in İlk Yirmi Beş Yılı (1876-1900). (haz. A. Z. İzgöre, Ramazan Tuğ). İstanbul: Sağlık Bil. Üni. Yay.
• Tebrîknâme-i Millî. (2018b). Sultan II. Abdülhamid ve İmparatorluğun İhyası (1876-1900) “Tebrîknâme-i Millî”. İstanbul: Akıl Fikir Yay.
• Tebrîknâme-i Millî. (2018c). Tebrîknâme-i Millî Cülûs-ı Meyâmin-Me’nûs-ı Hilâfetpanâh-ı A’zamînin Yirmi Beşinci Devr-i Sene-i Kuddîsi. (Proje Kord. Erdoğan Erdoğdu). İstanbul: İBB Kültür AŞ. Yay.
• Terzi, A. (1998). Hazine-i Hassa. TDV İslam Ans., (17), 137-141.
• Terzi, A. (2000). Hazine-i Hassa Nezareti. Ankara: TTK Yay.
• Terzi, A. (2002). Sultan II. Abdülhamid’in Rumeli’deki Emlâk-ı Hümâyûnu. Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, 21-23 Nisan 2000, Sofya, (Ed. Ali Çaksu), İstanbul: IRCICA Yay., 147-154.
• Tuncel, M. (1974). Babaeski, Kırklareli ve Tekirdağ Camileri, Ankara: Ankara Üni. DTCF Yay.
• Türkmen, K. (2021). Tefenni Redif Binaları. Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi (11), 283-291.
• Yarcı, G. (2010). Osmanlı Mülkü Teşkilatında Saray Kazası. Saray Değerler Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Tekirdağ: Namık Kemal Üni. 31-58.
• Yarcı, G. (2017). Saray’ın Tarihi. Memleket Pusulası Saray (ed. Özlem Sertkaya Doğan). İstanbul: Eski Babil Yay., 67-122
• Dijital Kaynaklar
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/779-60---0003.jpg
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/779-60---0017.jpg
• https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/779-60---0002.jpg
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/779-60---0011.jpg
• https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/tekirdag/gezilecekyer/kurtdere-camii
• https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/tekirdag/gezilecekyer/kurtdere-camii
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/779-60---0004.jpg
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90862---0036.jpg.
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90862---0034.jpg
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90862---0032.jpg
• http://katalog.istanbul.edu.tr/client/tr_TR/default_tr/search/detailnonmodal/ent:$002f$002fSD_ILS$002f0$002fSD_ILS:2502132/one?qu=yadl%C4%B1&lm=IUNEKABDUL
• https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kirklareli/gezilecekyer/pehlivankoy-camii
• http://katalog.istanbul.edu.tr/client/tr_TR/default_tr/search/detailnonmodal/ent:$002f$002fSD_ILS$002f0$002f SD_ILS:2502120/one?qu=kumrular&lm=IUNEKABDUL
• https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kirklareli/gezilecekyer/kustepe-koyu-camii
• https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kirklareli/gezilecekyer/uskupdere-camii
• https://www.uskudar.bel.tr/tr/main/erehber/camiler/8/burhaniye-camii-ii-abdulhamit-camii/42.
• https://kirklarelienvanteri.gov.tr/anitlar.php?id=756
• https://www.koylerim.com/havsa-naipyusuf-koyu-resimleri-1704g.htm
• https://mapio.net/pic/p-41670896/
• https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kirklareli/gezilecekyer/uskupdere-camii
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/779-60---0001.jpg
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/779-60---0008.jpg
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Yal%C4%B1k%C3%B6y,_%C3%87atalca
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Ferecik