Şuşa Yukarı Gövher Ağa Camii

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 1001 - 1023, 31.12.2023

Aygül Uçar Vefa Kurban

https://doi.org/10.29135/std.1309474

Öz

Eski bir Türk kenti olan Şuşa Azerbaycan’ın önemli kentlerinden biridir. Kent doğal güzellikleri yanında günümüze ulaştırdığı Türk-İslam özellikli mimari eserlerle de dikkati çekmektedir. Kentte, Karabağ Hanlığı Dönemi’nde çok sayıda cami, çeşme, türbe, hamam gibi farklı türde yapı inşa edilmiştir. Ermeni işgali nedeniyle bu yapıların büyük bir kısmı tahrip edilmiş, yakılmış ve yıkılmıştır. 27 Eylül 2020-10 Kasım 2020 tarihleri arasında 44 gün süren savaşın Azerbaycan zaferiyle sonuçlanmasıyla kent yeniden Azerbaycan’ın bir parçası haline gelince kentteki yapıların restorasyon ve korunması çalışmalarına başlanmıştır. Şuşa Yukarı Gövher Ağa Camii de restorasyon çalışmalarında ilk sırayı almıştır. Şuşa’daki en eski ve en dikkat çekici yapı olan Yukarı Gövher Ağa Camii, Türk-İslam sanatının Azerbaycan’daki önemli temsilcilerinden biridir. Cami çeşitli zamanlarda aynı yerde dört kez yeniden inşa edilmiştir. Dördüncü yapı, günümüzde de varlığını sürdüren 1883-85 tarihli cami olup Gövher Ağa tarafından Kerbelâyi Sefi Han’a inşa ettirilmiştir. Yapı bir medrese ile bir hazireden oluşan külliye içinde yer almaktadır. Bir bodrum kat üzerine inşa edilen cami, kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı bir harim, kuzeyinde üç birimli bir son cemaat yeri ve son cemaat yerinin iki köşesinde son cemaat yerinin beden duvarları üzerinde yükselen iki minareden oluşmaktadır. Yapının doğu ve batı cepheleri iki katlı düzenlenmiştir. Harimin üzeri eş büyüklükte 12 birime ayrılmış, bu birimlerden ortada kalan ikisi birer kubbe, diğer birimleri ise haç tonozla örtülmüştür. Kerbelâyi Sefi Han’ın inşa ettiği yapıların genel karakterinin izlendiği yapı özellikle minarelerini bezeyen tuğla süslemeleriyle de önemlidir. Bu makalede, Şuşa’daki Yukarı Gövher Ağa Camii’nin plan ve süsleme özellikleri açısından tanıtılması, yapının Türk-İslam mimarisi içindeki yerinin saptanması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Şuşa, Yukarı Gövher Ağa Camii, Kerbelâyi Sefi Han

Shusha Yukhari Govhar Agha Mosque

Öz

Shusha is an old Turkish city in Azerbaijan. In addition to its natural beauty, the city attracts attention for its Turkish-Islamic architecture. During the period of the Karabakh Khanate, many mosques, fountains, mausoleums, and baths were built in this city. Due to the Armenian occupation, most of the buildings in the city were destroyed, burned, or demolished. After the 44-day War between September 27, 2020, and November 10, 2020, ended with the victory of Azerbaijan, the city again became a part of Azerbaijan, and immediately after that, the restoration and preservation of the buildings in the city began. The Yukhari Govher Agha (Upper Govhar Agha) Mosque in Shusha was among the first to be restored.
One of the oldest and most remarkable buildings in Shusha, the Yukhari Govher Agha Mosque, is an important representative of Turkish-Islamic art in Azerbaijan. The mosque was rebuilt four times at the same place throughout history. The fourth representation, which is still standing today, is the mosque which Govher Agha had Kerbelâyi Sefi Khan built in 1883-1885. The building is located within a complex consisting of a madrasah and a burial area. Built on a basement floor, the mosque consists of a rectangular prayer hall in the direction of north to south, a three-unit narthex in the north, and two minarets rising from the walls in two corners of the narthex. The eastern and western sides of the building have two floors. The prayer hall is divided into 12 units of equal size; the middle two of these units are covered with a dome, and the other units are covered with a cross vault. The building, which bears the general characteristics of the buildings built by Kerbelâyi Sefi Khan, is especially important for the brick decorations that adorn its minarets.
The Yukhari Govher Agha Mosque stands out with its minarets at the two corners of the northern façade. The columns of the minarets are decorated with compositions created by the Shusha artist Mir Mohsun Navvab. Diamond-shaped motifs dominate the geometric ornaments formed by shifting red, blue, and white rectangular bricks on a horizontal axis. In addition, parallel diagonal lines, zigzags, sun motifs, and the use of a writing belt are noteworthy. These ornaments are considered as extensions of the Great Seljuk tradition to the 19th century. The master of minaret decorations, similar to which can be seen in other mosques built by Kerbelâyi Sefi Khan in Shusha, is again Mir Mohsun Navvab. Accordingly, it is understood that these two masters worked together in the construction and decoration of the buildings in Karabakh.
There are many inscriptions from different dates on the walls of the building. These inscriptions, which contain information about the various repairs of the mosque, were preserved and placed on the walls of the newly built structures. These inscriptions in Persian in the prayer hall are the Govhar Agha foundation.
The Yukhari Govher Agha Mosque is an outstanding example of Islamic architecture in Azerbaijan from Shusha, which survived the Armenian occupation even though it was badly damaged. The building is among the rare structures that will transmit the traces of the past to future generations.
This paper aims to introduce the Yukhari Govher Agha Mosque in Shusha in terms of its plan and ornamental features and to determine the place of the building in Turkish-Islamic architecture.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Kerbelâyi Sefi Khan, Shusha, Yukhari Govher Agha Mosque

Kaynakça

• Abdullahzade, C. (2021). Dağlık Karabağ İşgalinin Hukuki Boyutları. Azerbaycan’ın Karabağ Bölgesi Tarihi, Hukuki, Kültürel, Edebi Boyutları İle, (Ed. Mehdi Genceli), Ötüken Yayınları: İstanbul.
• Akok, M. (1976). Konya Beyşehirinde Eşrefoğlu Camii ve Türbesi. Türk Etnografya Dergisi, XV, 5-34.
• Allouche, A. (1983). The Origins and Development of the Ottoman Safavid Conflict (906-962/1500-1555), Berlin.
• Arslan, M. (2017). Anadolu’da Selçuklu Çağı Camî ve Mescit Mimarisi (Plan-Mimari-Süsleme), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• Aslanapa, O. (1997). Türk Sanatı, Remzi Kitabevi: İstanbul.
• Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi (1982 a). Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, X, Bakü, 577.
• Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi (1982 b). Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, VI, Bakü, 101.
• Baratoğlu, B. (tarihsiz). Karabakh: Yesterday and Today, basım yeri yok.
• Bozkurt N. (2004). Mescid-i Aksâ. İslâm Ansiklopedisi, XXIX, Türkiye Diyanet Vakfı: Ankara, 268-271.
• Cavanşir, M. C. (1959). Qarabağ Tarixi. Bakı.
• Cafersoy, N. (2002). Rus Jeopolitik Düşünce Misyon Arayışları. Avrasya Dosyası, Jeopolitik Özel Sayısı, 8/4, 51-101.
• Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı Yayınları (2022). Yukarı Karabağ’da 44 Günde Gelen Zafer. Ankara.
• Çağlıtütütncügil, E. (2007). Azerbaycan’daki İslâmi Dönem Yapılarında Süsleme, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir.
• Denknalbant, A. (2010). Osmanlı Öncesi Türk Mimarisinde Çifte Minareli Cephelerin Gelişimi (Anadolu, İran, Azerbaycan, Hindistan), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Esin, E. (1967). Türk San‟at Tarihinde Kara-hanlı Devrinin Mevkii. VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara 20-26 Ekim 1961, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 100-130.
• Esin, E. (1972). Muyanlık Uygur Buyan Yapısından (Vihara) Hakanlı Muyanlıgına (Ribat) ve Selçuklu Han İle Medresesine Gelişme. Malazgirt Armağanı, Ankara, 75-102.
• Grabar, O. (2004). İslam Sanatının Oluşumu, Çeviren: Nuran Yavuz, İstanbul.
• KarabağLı, M. C. (1990). Karabağ Tarihi, Kök Sosyal Ve Stratejik Araştırmalar Yayınları: Ankara.
• Kuduban, Ş. D. A. & Kaya, M. (2017). The Political Adventure Of Karabag: From Pre Islamıc To Sovıet Admınıstratıon. Erzincan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, X-I, 113-124.
• Kurban, V. (2023). Historical Background of the Karabakh Conflict and Shusha, the Cultural Capital, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne, NE6 2PA, UK.
• Mahmudov, Y.- Mustafayev, C. (2012). Şuşa Penahabad, Tehsil Yayınları: Bakı.
• Məmmədov, N. (2017). Azərbaycan Respublikasının Şuşa Şəhərinin Tarixi. Bakı.
• Memmedzade, K. M. (1978). Azerbaycan’da İnşaat Senedi (IV-XVI. Asırlar), Baki.
• Mövsümlü, C. (2021). Karabağ’ın Tarihi (Eski Çağlardan Günümüze Kadar). Azerbaycan’ın Karabağ Bölgesi Tarihi, Hukuki, Kültürel, Edebi Boyutları İle, (Ed. Mehdi Genceli), Ötüken Yayınları: İstanbul.
• Mustafazade, T.(2011). Azerbaycan Hanlıklarının Kısa Tarihi, Victory Yayınları: Bakı 2011.
• Nesibli L. N. (2021). Karabağ’ın Azerbaycan İçin Önemi. Çıkmazdan Çözüme Karabağ, (Ed: Muhittin Ataman&Ferhat Pirinççi), SETA: İstanbul, 39-56.
• Öney, G. (2000). Erken Osmanlı Sanatı: Beyliklerin Mirası. Akdeniz’de İslam Sanatı Erken Osmanlı Sanatı Beyliklerin Mirası, Arkeoloji ve Sanat yayınları: İstanbul, 3-33.
• Pektaş, K. (2009). Sîdî Ukbe Camii. İslâm Ansiklopedisi, XXXVII, Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul, 149-151.
• Pektaş, K. (2013). Zeytûne Camii. İslâm Ansiklopedisi, XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 380-381.
• Sadıgov, R.(2018). Annexation of the Khanate of Karabakh to Tsarist Russia. History Studies, 10 (7), 199-219.
• Söker, Ç. (2017). Dağlık Karabağ Sorunu’nun Çatışmayı Çözme Perspektı̇fı̇nden İncelenmesi. Kafkas Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi KAÜİİBFD, 8 (16), 555-574.
• Salamzade, A., Avalov, E., Salayev, P. (1977). Şuşa Mimari Anıtları ve Tarihi Biçiminin Korunması. ELM: Bakü.
• Tuncer, O. C. (1986). Anadolu Kümbetleri Selçuklu Dönemi I, Ankara.
• Авалов, Э. в, (1977). Архитектура города Шуши и проблемы сохранения его исторического облика, Баку.
• Абасов, Ф. (2007). Карабахское Ханство, Баку, Тахсил.
• Каджар,Ч. (2007). Старая Шуша, Баку.
• Каджар, Ю. (2010). Бриллиант Стеклянного Города. Творец, 6 (48), 56-58.
• Нейматова, М. Х. (2014). Эпиграфические памятники Карабаха. Карабах: история в контексте конфликта.
• Фадеев, А. В. (1960). Россия и Кавказ в первой трети ХIХ века. Москва.
• Фатуллаев, Ш. С. (1986). Градостроительство и архитектура Азербайджана XIX – начала ХХ века, Баку.
• Юзефович, Т. (1869). Договоры России с Востоком. Политические и торговые, Издательство: Тип. О.И. Бакста, Место издания: СПб.
• Abidelerin siyahısı (Şuşa), 2008 https://web.archive.org/web/20110706130828/http://karabakhmonuments.az/print_preview.php?id=31, (Erişim tarihi:17.02.2023)