An Interesting Description of the Lion-Bull Fight Scenes: Uşak Aslanlı Çeşme

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 1061 - 1077, 31.12.2023

Türkan Acar

https://doi.org/10.29135/std.1362836

Öz

There are two hundred and thirteen fountains belonging to the Ottoman period in Uşak. Floral, geometric, figurative, architectural depictions and motifs containing various objects were generally preferred as decoration elements in Uşak fountains. It has been determined that figural decoration, which is used less than other ornament types in Islamic art, is rarely used in Uşak fountains. The decorations are given in bas relief or scraping technique. The animal figures used in the fountains in the city are animal figures that we can see in nature such as lions, deer, snakes, fish and birds. Apart from these figures, humans are also depicted in only one fountain. Aslanlı Çeşme from the Ottoman period in Hacım Village is the only example among the fountains of Uşak where the lion-bull fight is used in the decoration program. The aim of the study is to compare this depiction with similar examples in Anatolia, despite the limited numbers. The fact that the widespread belief that the water flowing in the lion’s mouth is healing and that the drinker will find healing and strength, which has been seen since ancient times, comes to life in Aslanlı Çeşme, and the meaning attributed to the lion in different cultures and geographies is seen in this village of Anatolia, shows the parallels of an intercultural belief system.

Anahtar Kelimeler

Uşak, Hacım Sultan, Lion, Bull, Fountain

Etik Beyan

-

Destekleyen Kurum

-

Teşekkür

-

Aslan-Boğa Mücadele Sahnelerinden İlginç Bir Betimleme: Uşak Aslanlı Çeşme

Öz

Uşak’ta Osmanlı dönemine ait iki yüz on üç çeşme bulunmaktadır. Uşak çeşmelerinde bezeme unsuru olarak genellikle bitkisel, geometrik, figürlü, mimari tasvirli ve çeşitli nesneleri içeren motifler tercih edilmiştir. İslam sanatında diğer süsleme türlerine göre daha az kullanılan figürlü süslemenin, Uşak çeşmelerinde nadiren de olsa kullanıldığı tespit edilmiştir. Süslemeler, alçak kabartma ya da kazıma tekniğindedir. Kentteki çeşmelerde kullanılan hayvan figürleri, aslan, geyik, yılan, balık ve kuş gibi doğada görebileceğimiz hayvan figürleridir. Bu figürler dışında sadece bir çeşmede insan da tasvir edilmiştir. Hacım Köyü’ndeki Osmanlı dönemine ait Aslanlı Çeşme, Uşak çeşmeleri içerisinde süsleme programında aslan-boğa mücadelesini konu alan tek örnektir. Çalışmada, bu tasvirin sınırlı sayıda da olsa Anadolu’daki benzer örnekleri ile karşılaştırılması hedeflenmiştir.
İslamiyet öncesi Orta ve İç Asya’da gelişen ve doğada görebileceğimiz hayvanlar ile mitolojik hayvanların bazen tek başlarına bazen birbirleri ile mücadele eder şekilde işlendiği sanat, “hayvan üslubu” ya da “bozkır üslubu” şeklinde tanımlanmaktadır. Üslup, göçebe şekilde yaşayan Orta Asya toplulukları ile Avrupa’nın ve Asya’nın doğusuna kadar ulaşan geniş bir coğrafyanın sanat eserlerinde görülmektedir. Eski Türklerin hayvanları birer tabu, totem olarak kabilelerde birer arma olarak da kullandıkları bilinmekle birlikte, bu tarzın ikonografik kaynağı kesin olarak aydınlanmamıştır. Hun, Göktürk, Uygur ve diğer Türk topluluklarının süsleme programlarında yer alan hayvan tasvirleri, Şamanizm, Budizm gibi inanç sistemleri ile simgesel anlamlara bürünmüştür. Doğada görülebilen hayvanlar dışında, birkaç hayvanın uzuvlarının birleştirilmesi ile oluşturulan hayali/fantastik hayvan figürleri, halı, kilim, çadır, keçe gibi dokuma ve tekstil ürünlerinde, kupa, kılıç, mızrak, bıçak, asa, at koşum takımı gibi farklı işlevde pek çok nesne üzerinde kullanılmıştır. Hun sanatında sıklıkla uygulanan yırtıcı ya da fantastik hayvanlarla doğada görülebilen geyik, keçi, koyun gibi hayvanlarla mücadele sahneleri en çok tekrar eden sahnelerdir.
Orta Asya’daki Türk toplulukları dışında, bölgedeki Bizans, Ermeni sanatında da hayvan üslübu örneklerine rastlanmaktadır. Örneğin, Bizans dönemine, 506 yılına tarihlenen fildişi Areobindus yüzeyinde yer alan aslan boğa mücadelesinde, aslan ön pençelerini ve ağzını boğanın sırtına geçirmiştir. Vaspurakan Prensliği döneminde, 915-921 yıllarında, inşa edilen Van’daki Ahtamar kilisesinde yer alan aslan-boğa mücadelesi içeren sahnede aslan ön pençeleri ile boğanın boynunu kavramış, dişlerini de boynuna geçirmiştir. Erken İslam yapılarından biri olan ve 8. yüzyıla tarihlenen Hırbet el Mefcer Sarayı’nın taban mozaiklerindeki sahnede de aslan pençelerini ve dişlerini ceylanın sırtına geçirmiştir. Diyarbakır Ulu Cami’nin avlu doğu girişinde (1177-1186) yer alan aslan-boğa mücadelesinde de darbeyi gerçekleştiren aslan figürü üstte, darbeyi alan boğa figürü alttadır. Ön ve sağ arka pençelerini boğanın sırtına geçirmiş olan aslan, sol arka pençesi ile de boğanın kuyruğunu tutmaktadır. Sınırlı sayıda verebildiğimiz örneklerde de görüldüğü üzere sahnelerde hep aslan darbeyi yapan olarak üstte pençeleri ya da dişleri ile avını kavramaktadır.
Aslanlı Çeşme’de yer alan aslan figürü, Anadolu’daki Selçuklu örnekleri gibi ayakta duruş şekli (gövde profilden, baş cepheden), gözlerinin iri ve badem şeklinde olması, kuyruğunun sırtının üzerinde kıvrılarak verilmesi gibi detaylarla benzerlik göstermektedir. Aslanlarla ilgili yapılan çalışmalarda değinilen tipolojik özelliklerinin Uşak’taki örnekte de görülmesi stil benzeşmelerinin Anadolu’nun farklı yörelerinde de devam ettirildiğini göstermektedir. Anadolu’da tasvir edilmiş heykel ya da rölyeflerde de genellikle aslan figürleri ya arka ayakları üzerinde oturur ya da Aslanlı Çeşme’de de olduğu şekilde yürür pozisyonda hareket halinde betimlenmektedir. Aslanlı Çeşme’de aslanın yüzü cepheden, gövdesi ise profilden verilmiştir. İçteki ön ayak öne doğru uzatılmış ve pençesi ile bir boğa başını tutar şekildedir. Ön pençesindeki boğa başı dışında figürün duruş şekli ve pozisyonu, Anadolu’daki rölyef örnekleri ile benzerlik göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Uşak, Hacım Sultan, Aslan, Boğa, Çeşme

Kaynakça

• Acar, T. (2017). Ulubey’deki Osmanlı Dönemi Çeşmeleri. Vakıflar Dergisi, (47), 133-168.
• Acar, T. (2018a). Uşak Çeşmeleri. Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7 (1), 607-640.
• Acar, T. (2018b). Uşak/Sivaslı Çeşmeleri. Sobider Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (26), 27-54.
• Acar, T. (2018c). Uşak Merkez Köylerinde Yer Alan Çeşmelerin Tipolojisi Üzerine Bir Değerlendirme. Sanat Tarihi Dergisi, 27 (1), 163-179.
• Acar, T.(2019). Uşak/Karahallı Çeşmeleri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21 (2), 419-436.
• Akok, M. (1969). Diyarbakır Ulucami Mimari Manzumesi. Vakıflar Dergisi, (8), 113-139.
• Aksel, M. (2010). Türklerde Dini Resimler. Ankara: Kapı Yayınları.
• Anonim. (2010). Hipodrom/Atmeydanı İstanbul’un Tarih Sahnesi. Sergi Katalogu Vol. I. İstanbul: Pera Yayınları.
• Arel, A. (1968). Menteşe Beyliği Devrinde Peçin Şehri. Anadolu Araştırmaları, (1), 69-101.
• Bazin, G. (1998). Sanat Tarihi, İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Turani, A. (2010). Dünya Sanat Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Atalay, M. C. and Süle, E. (2019). Paleolitik Dönem ve Chauvet Mağarası’nın Son Odasındaki Aslan Panelinin Estetik Yapısına Dair Bir İnceleme. Ulakbilge, (41), 737-743.
• Attâr, F. (2020). Mantık Al-Tayr. (Abdülbâki Gölpınarlı, Çev.) İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Baş, G. (2013). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Cengiz, A. (2016). Türk Mitolojisindeki Kozmik Aslan Figürü ve Bâki Divanındaki Yansımaları. Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi, I (II), 47-57.
• Çakır, İ. E. (2010). Uşak Kazâsı (1676 Tarihli Avârız Defterine Göre). OTAM, (28), 27-47.
• Çaycı, A. (2002). Anadolu Selçuklu Sanatında Gezegen ve Burç Tasvirleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını.
• Çoruhlu, Y. (1992). Erken Devri Türk Sanatındaki Hayvan Tasviri Geleneğinin Uygurlardaki Devamı Üzerine Notlar. Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. Muharrem Ergin’e Armağan, XXVIII/1-2 (1990), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 357-363.
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanatı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları.
• Esin, E. (1972). İslamiyetten Evvel Orta Asya Türk Resim Sanatı. Türk Kültürü El Kitabı, İslamiyet’ten Önceki Türk Sanatı Hakkında Araştırmalar 2, İstanbul: MEB, 186-243.
• Ferguson, G. (1959). Signs & Symbols in Christian Art. Oxford University Press-New York.
• Hartner, W. and Ettinghausen, R. (1964). The Conquering Lion, the Life Cycle of a Symbol. Oriens, 31 (17), 161-171.
• İpşiroğlu, M. Ş. (2003). Ahtamar Kilisesi Işıkla Canlanan Duvarlar. (Alev Yalınız, Çev.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kaşıkeman, Ö. (2005). Tokat İli ve Niksar İlçesi Çeşme ile Şadırvanları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Köylerimiz, 1 Mart 1968 gününe kadar. (1968). Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Mülayim, S. (1999). Değişimin Tanıkları, “Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi”. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Öney, G. (1970a). Anadolu Selçuklularında Heykel, Figürlü Kabartma ve Kaynakları Hakkında Notlar. Selçuklu Sanatı Araştırmaları, (I) (1969’dan ayrı basım), 187-191.
• Öney, G. (1970b). Anadolu Selçuk Mimarisinde Boğa Kabartmaları. Belleten, 34 (133), 83-100.
• Öney, G. (1971). Anadolu Selçuk Mimarisinde Aslan Figürü. Anadolu (Anatolia), (XIII), 1-64.
• Özdeğer, M. (2001). 15-16. Yüzyıl Arşiv Kaynaklarına Göre Uşak Kazasının Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İstanbul: Filiz Kitabevi, Fakülteler Matbaası.
• Öztürk, Ş. (2019). Türk Kültüründe Aslan. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 2 (2), 20-36.
• Sathe, V. (2012). The Lion-Bull Motifs of Persepolis: The Zoogeographic Context. Iranian Journal of Archaeological Studies, 2 (1), 75-84.
• Sözen, M. (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi. İstanbul: Gün Matbaası.
• Tuncer, A. (2012), Anadolu Türk Sanatı Döneminde Aslan Figürü. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yetkin, S. K. (1984). İslam Ülkelerinde Sanat. İstanbul: Cem Yayınları.
• Uşak Kültürel Değerler Yapı Envanteri. (2007). İzmir: T.C. Uşak Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.